Οι -συχνά αδιανόητες σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα- πρακτικές των λογοκριτών του κινηματογράφου στα χρόνια της δικτατορίας και η συνύπαρξη των Ρομά με την τοπική κοινωνία του Μεσολογγίου σε ένα ιστορικό αλλά καθ’ όλα ζωντανό πανηγύρι: σε δύο διαφορετικές αλλά εξίσου ενδιαφέρουσες πτυχές της ελληνικής κοινωνίας του χθες και του σήμερα εστιάζουν τα δύο τελευταία ντοκιμαντέρ που θα προβληθούν στο πλαίσιο του φετινού κύκλου CineDoc. Οι ταινίες «Στοργή στο Λαό» του Βασίλη Δούβλη και «Τα δολάρια του Αγίου» της Αύρας Γεωργίου έκαναν πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ της Θεσσαλονίκης και έρχονται στην Αθήνα τον Απρίλιο, πριν συνεχίσουν το ταξίδι τους στα φεστιβάλ του εξωτερικού.
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας, την αποστολή να «φιλτράρουν» τις ελληνικές και ξένες ταινίες, που μπορούσαν να τεθούν στη διάθεση του ευρέος κοινού ολόκληρες ή με τις επίμαχες σκηνές «κομμένες», είχαν αναλάβει υπάλληλοι υπουργείων, αστυνομικοί, αλλά και άνθρωποι από τον χώρο των γραμμάτων και του κινηματογράφου. Οι τελευταίοι, μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις επιδείκνυαν μεγαλύτερο ζήλο στην επιτέλεση των καθηκόντων τους από τους υπόλοιπους, αναφέρει ο Βασίλης Δούβλης. Οταν πληροφορήθηκε, πριν από αρκετά χρόνια, πως ένα μεγάλο μέρος του σχετικού αρχειακού υλικού ενδεχομένως είχε διασωθεί, ο βραβευμένος σκηνοθέτης αποφάσισε να το αναζητήσει με απώτερο στόχο τη δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ. Τελικά, η έρευνά του στέφθηκε με επιτυχία, καθώς ένας σημαντικός αριθμός λογοκριμένων και απαγορευμένων ταινιών σωζόταν μαζί με πλήθος απόρρητων εγγράφων -ανάμεσά τους, οι άγνωστες μέχρι τώρα εκθέσεις των επιτροπών λογοκρισίας- στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, όπως επίσης και σε άλλες αρχειακές συλλογές, όπως το Διπλωματικό και Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών και το Εθνικό Οπτικοακουστικό Αρχείο. Καρπός πολυετούς επεξεργασίας, το ντοκιμαντέρ «Στοργή στο Λαό» δανείζεται τον τίτλο του από μια φράση που εντόπισε ο Βασίλης Δούβλης σε ένα από τα επίσημα έγγραφα της εποχής και περιλαμβάνει σκηνές από δεκάδες λογοκριμένες και απαγορευμένες κινηματογραφικές παραγωγές. Ο σκηνοθέτης επέλεξε συνειδητά να παραθέσει τα αποσπάσματα στην κατάσταση που βρίσκονταν όταν τα ανακάλυψε, και όχι στην αποκατεστημένη τους εκδοχή, έτσι ώστε να διακρίνονται «τα σημάδια της βάναυσης μεταχείρισής τους».
Ακολουθώντας τις οδηγίες του καθεστώτος, οι λογοκριτές αφαιρούσαν σκηνές ή απαγόρευαν ταινίες που έκριναν ότι διέδιδαν ανατρεπτικές ιδέες, προσέβαλλαν την ηθική της ελληνικής κοινωνίας ή δυσφημούσαν την εικόνα της χώρας. Οι «παρεμβάσεις» τους αφορούσαν ένα ιδιαίτερα ευρύ φάσμα ταινιών, από την «Ευδοκία» του Αλέξη Δαμιανού και έργα του Μπέργκμαν και του Μπουνιουέλ έως τον «Χωροφύλακα του Σεν Τροπέ» με τον Λουί ντε Φινές και τη δημοφιλή κωμωδία «Η κόρη μου η σοσιαλίστρια». Στο στόχαστρο, όμως, δεν βρίσκονταν μόνο τα φιλμ με καθαρά κοινωνικοπολιτική θεματολογία, αλλά και εκείνα που δεν πληρούσαν τα αισθητικά κριτήρια της επιτροπής λογοκρισίας. Ετσι, στις άγνωστες μέχρι τώρα εκθέσεις των αρμόδιων υπαλλήλων, ο «Τρελός Πιερό» του Γκοντάρ χαρακτηρίζεται «κορύφωμα ασυναρτησίας», ενώ το «Los Olvidados» του Λουίς Μπουνιουέλ «στερείται παντελώς καλλιτεχνικής αξίας». Ενίοτε, οι αιτιολογήσεις των λογοκριτών «υπερβαίνουν τη φαντασία», υπογραμμίζει ο σκηνοθέτης, και αποτελούν «μνημεία μισαλλοδοξίας, γελοιότητας και παραλογισμού». Το ντοκιμαντέρ περιλαμβάνει, ακόμα, μαρτυρίες σκηνοθετών από τα χρόνια της δικτατορίας. Ανάμεσά τους, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος, σε μία από τις τελευταίες του συνεντεύξεις, και ο Μάικλ Γουάντλι, που το 1970 ήρθε στην Ελλάδα για την πρεμιέρα της -λογοκριμένης- ταινίας του «Woodstock» στον κινηματογράφο «Παλλάς» και βρέθηκε κρατούμενος με περιοριστικούς όρους στο ξενοδοχείο του μετά την αιφνίδια διακοπή της προβολής, εξαιτίας της ιδιαίτερα ένθερμης αποδοχής της από το νεανικό κοινό.
«Τη στιγμή της μέθεξης, το χρήμα γίνεται ένα τίποτα», εκμυστηρεύεται στην Αύρα Γεωργίου ένας από τους συμμετέχοντες στο πανηγύρι του Αη Συμιού, που πραγματοποιείται κάθε χρόνο την Πεντηκοστή στο Μεσολόγγι. Επί τέσσερις ολόκληρες μέρες, οι δρόμοι της πόλης πλημμυρίζουν με τους ήχους του ζουρνά και του νταουλιού, που όπως εξηγεί η σκηνοθέτις «ευνοούν την αγρύπνια», επιτρέποντας στους πανηγυρτζήδες να συνεχίζουν το ξεφάντωμα χωρίς διακοπή. Για τις υπηρεσίες τους, οι Τσιγγάνοι μουσικοί της περιοχής αμείβονται με χαρτονομίσματα, τα οποία τους πετούν αδιάκοπα οι παριστάμενοι. Από το 2002, το «καθιερωμένο» νόμισμα της γιορτής είναι το δολάριο, αφού το μικρότερης αξίας χαρτονόμισμα σε ευρώ είναι το αρκετά «ακριβό» πεντάευρω, και, επιπλέον, τα ευρώ «δεν πετάνε καλά». Αυστηροί κανόνες, που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά, ορίζουν ποιος δικαιούται να μετάσχει σε κάθε μία από τις 15 «Παρέες», δηλαδή τα τραπέζια του πανηγυριού, το καθένα με τη δική του ομάδα μουσικών ή «Ζυγιά», αποτελούμενη από δύο ζουράδες και ένα «ξεροντάουλο», αλλά και τις υποχρεώσεις του κάθε μέλους. Αλλωστε, το γλέντι διοργανώνεται αποκλειστικά από τους κατοίκους του Μεσολογγίου, οι οποίοι μπορεί και να συγκεντρώνουν για έναν ολόκληρο χρόνο τα απαραίτητα χρήματα. Πέρα από την «ιεραρχία» που επιβάλλει η ιεροτελεστία -για παράδειγμα, κάθε «Παρέα» έχει τον «καπετάνιο» της-, οι κοινωνικοί, ταξικοί και ηλικιακοί διαχωρισμοί δεν έχουν καμία θέση στον εορτασμό.
Για μία δεκαετία, η Αύρα Γεωργίου μελέτησε το έθιμο του Αη Συμιού, που πιθανότατα έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, αν και οι πρώτες μαρτυρίες σώζονται από τον 18ο αιώνα. Ενθουσιασμένη αφενός με τα εμφανή διονυσιακά στοιχεία του γλεντιού και αφετέρου με την αρμονική συνύπαρξη των Ρομά με την τοπική κοινωνία Μεσολογγίου, άρχισε να συγκεντρώνει υλικό το 2002. Για χρόνια, όμως, της ήταν αδύνατον να βρει χρηματοδότηση, καθώς οι ελληνικοί φορείς αντιμετώπιζαν το θέμα ως καθαρά «φολκλορικό». Εντέλει, κατάφερε να εξασφαλίσει τη χρηματοδότηση της Arte με συμπαραγωγό την ΕΡΤ -η οποία μέχρι στιγμής δεν έχει τηρήσει τις υποχρεώσεις της- και να γυρίσει το φιλμ «Τα δολάρια του Αγίου», βασισμένο σε υλικό από το πανηγύρι του 2012. Το υπόλοιπο υλικό της δεκαετούς έρευνας της σκηνοθέτιδος αναμένεται να κυκλοφορήσει σε dvd.
Η ομάδα CineDoc και η ποιότητα
Το ντοκιμαντέρ του Βασίλη Δούβλη «Στοργή στο Λαό», για τη λογοκρισία κινηματογραφικών ταινιών την εποχή της δικτατορίας, θα προβληθεί την Τετάρτη 2 Απριλίου στις 8 μ.μ. στο Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών (Σίνα 31) και την Κυριακή 6 Απριλίου στις 3.45 μ.μ. στον κινηματογράφο «Δαναός» (Λ. Κηφισίας 109), ενώ θα επαναληφθεί στο πλαίσιο της έκθεσης αρχειακού υλικού για τη λογοκρισία στα χρόνια της χούντας, που διοργανώνεται με αφορμή το φιλμ από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ), όπου φυλάσσονται και τα αποσπάσματα των λογοκριμένων και απαγορευμένων ταινιών, τα οποία αξιοποίησε ο σκηνοθέτης. Η έκθεση θα είναι ανοιχτή στο κοινό από τις 31 Μαρτίου. Παράλληλα, προγραμματίζεται και η τηλεοπτική προβολή της ταινίας από το Κανάλι της Βουλής.
Το ντοκιμαντέρ «Δολάρια του Αγίου» της Αύρας Γεωργίου, για το πανηγύρι του Αη Συμιού στο Μεσολόγγι, καρπός της δεκαετούς έρευνας της σκηνοθέτιδος και βασισμένο σε υλικό από τα πανηγύρια του 2011 και του 2012, θα προβληθεί μία εβδομάδα αργότερα, την Τετάρτη 9 Απριλίου, στην τελευταία εκδήλωση του CineDoc για φέτος και θα επαναληφθεί την Κυριακή 13 Απριλίου στη 1.45 μ.μ. στον κινηματογράφο «Δαναός». Στις προβολές στο Γαλλικό Ινστιτούτο θα παρευρεθούν οι σκηνοθέτες των δύο ταινιών.
Από το 2009, η ομάδα του CineDoc, που δημιούργησαν οι Ρέα Αποστολίδη, Δήμητρα Κουζή και Αύρα Γεωργίου, δραστηριοποιείται με στόχο την παρουσίαση αξιόλογων ελληνικών και ξένων ντοκιμαντέρ στο κοινό της Αθήνας και όχι μόνο, σε συνεργασία με φορείς όπως το Γαλλικό Ινστιτούτο, το Βρετανικό Συμβούλιο, το Goethe-Institut και τις πρεσβείες των εκάστοτε χωρών στην Ελλάδα. Το φεστιβάλ ξεκινάει κάθε χρόνο τον Οκτώβριο και ολοκληρώνεται τον Απρίλιο, ενώ εκτός από εβδομαδιαίες προβολές ντοκιμαντέρ, διοργανώνονται θεματικές βραδιές και άλλες δράσεις. Περισσότερες πληροφορίες στο www.cinedoc.gr.