Θυμάστε τους θρυλικούς «Blues Brothers» με τον πρόωρα χαμένο Τζον Μπελούσι και τον Νταν Ακρόιντ; Θυμάστε και πώς είχε μεταφραστεί ο πρωτότυπος αγγλικός τίτλος στα ελληνικά; «Οι ατσίδες με τα μπλε» – παρόλο που οι τύποι στην ταινία φοράνε μαύρα και το blues στον τίτλο προφανώς και έχει μουσική αναφορά. Αν πάμε ακόμα πιο πίσω, σε πιο σινεφίλ επιλογές, βρίσκουμε το αμίμητο «Πουλημένη από τη μάνα της» που ήταν η (μεταφραστική) μοίρα του… «La Strada» του Φελίνι. Ειδική «περιποίηση» είχαν και όλοι σχεδόν οι τίτλοι ταινιών των Μόντι Πάιθον: το «Life of Brian» μετατράπηκε σε «Ενας προφήτης, μα τι προφήτης», ενώ το «Holy Grail» κατέληξε σε «Αδερφάτο των Ιπποτών της Ελεεινής Τραπέζης». Η δε αγγλική κωμωδία «Full Monty» μετατράπηκε σε «Αντρες έτοιμοι για όλα» (σε βαθμό παρεξήγησης ίσως…).
Πολλά έχουν γραφτεί και ειπωθεί για τη δύσκολη και περίπλοκη διαδικασία της μετάφρασης. Στη λογοτεχνία μια καλή ή κακή μεταφραστική προσπάθεια μπορεί να αναδείξει ή να διαστρεβλώσει αντίστοιχα ένα έργο. Πρόκειται για πραγματική τέχνη που απαιτεί γνώσεις ειδικού αλλά και γενικότερου περιεχομένου καθώς και το κατάλληλο αισθητήριο ώστε να μεταφερθεί κατά το δυνατόν ακέραιο το πνεύμα του πρωτοτύπου. Κάτι αντίστοιχο –αν και όχι στον ίδιο βαθμό– ισχύει και με τις ταινίες. Ζώντας σε μια χώρα στην οποία δεν εφαρμόζεται το πρότυπο της μεταγλώττισης, που υπάρχει για παράδειγμα στην Ιταλία και τη Γαλλία, οι Ελληνες είμαστε «εκπαιδευμένοι» να παρακολουθούμε τη χαρακτηριστική διπλή σειρά των λευκών γραμμάτων ταυτόχρονα με το φιλμ επί της οθόνης.
Και αλήθεια είναι ότι συχνά παρατηρούμε «τέρατα». Από μια μερικώς λανθασμένη απόδοση λέξης μέχρι την πλήρη αλλαγή νοημάτων –των θηλυκών σε αρσενικά για παράδειγμα–, ο κατάλογος των λαθών που οφείλονται σε άγνοια, αδιαφορία ή απλή απροσεξία είναι ατέλειωτος. Παράλληλα, το ίδιο ή και περισσότερο ενδιαφέρον έχει η μεταφορά των πρωτότυπων τίτλων των ξένων ταινιών στα ελληνικά. Εκεί κι αν υπάρχουν «μαργαριτάρια». Ειδικά παλαιότερα που οι εταιρείες διανομής του εξωτερικού ήταν πιο χαλαρές ως προς την απόδοση του τίτλου, οι εγχώριοι διακινητές των ταινιών ένιωθαν την άνεση να μετατρέπουν και συχνά να παραποιούν εντελώς τον ξενόγλωσσο τίτλο ανάλογα με την έμπνευση της στιγμής.
Το «μαγείρεμα» παλαιότερα
Πώς ακριβώς όμως γινόταν –και σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα γίνεται– το «μαγείρεμα»; Πρέπει να μιλήσεις με τον «Γιατρό», μου είπε αμέσως ο καλός συνάδελφος και σινέ-ειδικός Δημήτρης Μπούρας όταν του ανέφερα το θέμα. «Γιατρός» των υποτίτλων για τους παλιούς με πάνω από τέσσερις δεκαετίες στον χώρο, ο Διονύσης Μαρτινέγκος, με τον οποίο συναντηθήκαμε στην Πλάκα, είχε πολλές και ενδιαφέρουσες ιστορίες να διηγηθεί. «Παλιά τα πράγματα ήταν τελείως ανεξέλεγκτα στη μετάφραση των τίτλων. Αυτή συνήθως γινόταν ύστερα από ένα σύντομο brain storming του εισαγωγέα και του διευθυντή εκμετάλλευσης, με βασικό κριτήριο φυσικά την εμπορευσιμότητα. Στις καλές περιπτώσεις ο τίτλος προσπαθούσε να δώσει και ένα στίγμα του περιεχομένου της ταινίας». Πράγματι υπάρχουν μεταφορές ομολογουμένως επιτυχημένες όπως για παράδειγμα του «Annie Hall» το οποίο έγινε «Νευρικός εραστής» (θα μπορούσε να είναι και ο ορισμός της γουντιαλενικής περσόνας) και το «Police Academy» που πήγε στο πιο χιουμοριστικό «Η Μεγάλη των Μπάτσων Σχολή».
Σε πολλές περιπτώσεις πάντως οι εισαγωγείς συμβουλεύονταν τους τίτλους που είχαν δώσει σε άλλες χώρες και κατά περίσταση τους υιοθετούσαν, όπως έγινε με το θρυλικό «High Noon» το οποίο ακολούθησε το γαλλικό πρότυπο («Το τρένο θα σφυρίξει τρεις φορές»). Φυσικά, μια κατηγορία μόνες τους είναι (και σε αυτόν τον τομέα) οι ταινίες τρόμου. Ενδεικτικά μόνο αναφέρεται ότι το κάπως πεζό «Children of the Corn» αναβαθμίστηκε στο σαφώς παραστατικότερο «Ο δολοφόνος με το δρεπάνι». Αλλες φορές πάντως οι αλλαγές είναι πιο δύσκολο να αποδοθούν σε κάποια λογικοφανή εξήγηση. Γιατί άραγε το απλό και σαφές «Love and Death» να μεταφραστεί σε «Ειρηνοποιός» ή το «Venus in Furs» σε «Γυμνή Αφροδίτη» (μάλλον έτσι την ήθελε);
Σήμερα, η ακρίβεια
Στη σύγχρονη εποχή πάντως το φαινόμενο έχει περιοριστεί αρκετά. Πλέον προτιμάται σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό η ακριβής μετάφραση ενώ δεν είναι λίγες και οι περιπτώσεις όπου ο πρωτότυπος τίτλος διατηρείται ως έχει. Εκτός της σαφώς μεγαλύτερης τριβής του κόσμου με την αγγλική γλώσσα, υπάρχει ένας ολόκληρος μηχανισμός προώθησης των ταινιών ο οποίος έχει απολύτως διεθνή χαρακτηριστικά και ενίοτε επιβάλλει στους εδώ διανομείς να μην προβαίνουν σε αλλαγές.
Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι η δίψα για δημιουργία έχει σταματήσει. Από καιρού εις καιρόν όλο και κάποιος τίτλος θα εμφανιστεί για να μας αφήσει με το στόμα ανοιχτό, όπως με το μονολεκτικό «Brothers» το οποίο κάποιος άγνωστος ήρωας μετέτρεψε σε «Ουκ επιθυμήσεις την γυναίκαν του πλησίον σου» (Αμήν). Καμιά φορά όμως και οι παρεμβάσεις από το εξωτερικό δεν χαρακτηρίζονται από μεγάλο ορθολογισμό. «Θυμάμαι το 2000 για την ταινία “Titan After Earth” πως η ξένη εταιρεία επέμενε ότι έπρεπε να το μεταφράσουμε “Τιτάνας Α.Ε.” γιατί αυτή τη συντομογραφία είχαν χρησιμοποιήσει παγκοσμίως. Είδαμε και πάθαμε να τους πείσουμε ότι εδώ αυτό το όνομα παραπέμπει σε… τσιμέντα», μας είπε χαρακτηριστικά ο κ. Μαρτινέγκος.
«Εξτρεμιστής», «αναρχικός»
Μερικές επιπλέον μεταφορές τίτλων τόσο παλαιότερων όσο και πιο σύγχρονων, που μπορούν να χαρακτηριστούν τουλάχιστον αξιοπερίεργες: «The Shawshank Redemption» σε «Τελευταία έξοδος Ρίτα Χέιγουoρθ» (μεταφέρει τον τίτλο του βιβλίου αλλά και ένα όχι και τόσο συγκαλυμμένο σπόιλερ), «Jules et Jim» σε «Απολαύστε το κορμί μου» (θα μπορούσε να αναφέρεται και σε φιλμ πιο… πικάντικου περιεχομένου), «Dial M for Murder» σε «Καλέσατε Ασφάλεια Αμέσου Δράσεως» (οι εποχές ήταν δύσκολες), «Springfield Rifle» σε «Συνταγματάρχη, είσαι προδότης» (τουλάχιστον του έδωσαν και έναν βαθμό παραπάνω σε σχέση με την ταινία), «My Stepmother is an Alien» σε «Σεξογήινη» (χωρίς σχόλια), «Harsh Times» σε «Θάνατος στην Πόλη των Αγγέλων», «Due Date» σε «Μη σπρώχνεις, έρχομαι» (καλά ντε), «Failure to launch» σε «Τριαντάρης από σπίτι», «The Edukators» σε «Οι μέρες της αφθονίας σας είναι μετρημένες» (επαναστατική διάθεση).
Τέλος, εκτός των τίτλων αξίζει να αναφερθούν και σε ορισμένα μεταφραστικά ευτράπελα τα οποία είχαν να κάνουν είτε με τις αντιλήψεις του εκάστοτε μεταφραστή είτε με τις ειδικές συνθήκες και τις «ευαισθησίες» που υπήρχαν κατά καιρούς σε διάφορα ζητήματα. Ετσι, όταν σε κάποια παλιά ιταλική ταινία ο πρωταγωνιστής αναφωνεί «Viva Garibaldi!», η μεταφορά γίνεται στο πιο ελληνικό «Ζήτω ο Κολοκοτρώνης!». Επίσης, όπως μπορεί να φανταστεί κανείς, την περίοδο της δικτατορίας η λογοκρισία έκανε τις δικές της παρεμβάσεις. Στον «Πολίτη Κέιν», για παράδειγμα, στη χαρακτηριστική σκηνή με τα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων, που άλλα χαρακτηρίζουν τον ήρωα φασίστα και άλλα κομμουνιστή, τα φορτισμένα επίθετα αντικαταστάθηκαν με τα «εξτρεμιστής» και «αναρχικός» αντίστοιχα κατά τον υποτιτλισμό.