Οι αφηγήσεις γύρω από τον νέο ελληνικό κινηματογράφο όταν φτάνουν στον Νίκο Παπατάκη, Ελληνα της διασποράς που πολιτογραφήθηκε καλλιτεχνικά Γάλλος, αποκτούν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όπως οι ιστορίες για περιπλανώμενους Δον Κιχώτες. Ο Παπατάκης (1918-2010) υπήρξε ένας μποέμ, ψηλόλιγνος μιγάς (μισός Ελληνας και μισός Αιθίοπας), φίλος με «καταραμένους», όπως ο Ζαν Ζενέ, σύζυγος της Ανούκ Εμέ και της Ολγας Καρλάτου, εραστής της Nico. Ανήσυχο και ατίθασο πνεύμα, συνδέθηκε με το μυθικό καμπαρέ Rose Rouge στο Σεν Ζερμέν, τόπο συνάντησης καλλιτεχνών και διανοουμένων της μεταπολεμικής αναγέννησης του Παρισιού, ανάμεσά τους ο Αντρέ Μπρετόν, ο Ζακ Πρεβέρ, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, η Σιμόν ντε Μποβουάρ, ο Μπορίς Βιαν και πολλοί άλλοι. Ηταν ο Ελληνας του Σεν Ζερμέν, αλλά και η μοναχική ιδιαιτερότητα, ο αγνοούμενος του ελληνικού κινηματογράφου που έλαμψε και χάθηκε σαν αστραπή.
Πολίτης του κόσμου
Εάν ο αφηγητής κάνει δύο στάσεις στις ταινίες που γύρισε ο Παπατάκης στην Ελλάδα, στους «Βοσκούς» και στη «Φωτογραφία», θα ανακαλύψει έναν Ελληνα, πολίτη του κόσμου, ο οποίος περιέγραψε με αμεσότητα και χωρίς ψευδαισθήσεις δύο ενσταντανέ της Ελλάδας: το ένα λίγο πριν από το πραξικόπημα των συνταγματαρχών και το άλλο λίγο μετά την πτώση τους. Ας τα επανεκτιμήσουμε, μαζί με τις υπόλοιπες γαλλικές του ταινίες, στο πλήρες αναδρομικό αφιέρωμα της Ταινιοθήκης που άρχισε την περασμένη Πέμπτη και θα διαρκέσει μέχρι τις 17/12.
Ο Παπατάκης γεννήθηκε στην Αιθιοπία από Ελληνα πατέρα και μητέρα Αβησσυνή. «Ο πατέρας μου ήταν από τους ελάχιστους Ελληνες που παντρεύτηκαν Αβησσυνή. Η εξέγερση, χαρακτηριστικό του χαρακτήρα μου, έχει τις ρίζες της στα δύσκολα παιδικά μου χρόνια λόγω της αντιμετώπισης που είχα από τα άλλα ελληνόπουλα. Θεωρούσαν τους εαυτούς τους ανώτερους και περιφρονούσαν τους Αιθίοπες. Η εξέγερσή μου σχετίζεται με την ταπείνωση που έζησα. Προέρχεται από το χθες και με κατοικεί μέχρι σήμερα», λέει ο ίδιος στο ντοκιμαντέρ των Κίμωνα Κουλμάση και Ηρώς Σιαφλάκη «Νίκος Παπατάκης: πορτρέτο ενός ελεύθερου σκοπευτή».
Βιώματα αποκλεισμού
Στα δεκατέσσερα το ’σκασε από το σχολείο. «Κατέφυγα σε μια πόρνη στην Αντίς Αμπέμπα, για τιμωρία ο πατέρας μου με αλυσόδεσε για 15 ημέρες και στη συνέχεια με έστειλε εσώκλειστο σε σχολείο στη Βηρυτό». Στα νεανικά του χρόνια πολέμησε με τους Αιθίοπες κατά των στρατευμάτων του Μουσολίνι και απελάθηκε στην Ελλάδα. «Εζησα δύο εφιαλτικά χρόνια στη δικτατορία του Μεταξά. Δεν ήμουν ούτε Ελληνας ούτε Αιθίοπας. Ο αγώνας μου ήταν πάντα μοναχικός». Το 1939 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Το 1957 το άφησε για λίγο για τη Νέα Υόρκη. Σημαδιακό ταξίδι. Εκεί γνώρισε τον Τζον Κασσαβέτη και τον χρηματοδότησε για να ολοκληρώσει τις «Σκιές» του, την πρώτη του ταινία. «Ημουν τόσο ενθουσιασμένος που πήρα την απόφαση απερίσκεπτα. Ο Κασσαβέτης ήταν ένας από τους πρώτους, αν όχι ο πρώτος, που τόλμησε μια κινηματογραφική περιπέτεια εκτός Χόλιγουντ. Με ενδιέφερε φυσικά και το θέμα του, οι σχέσεις μεταξύ λευκών και μαύρων».
Το βίωμα του αποκλεισμού, απαλλαγμένο από θυμό ή ιδεολογικά στερεότυπα, θα γίνει η μαγιά στο σινεμά του Παπατάκη. Στις «Αβύσσους» (1963), όπου η έμπνευση ήρθε από τις «Δούλες» του Ζενέ, υιοθετεί ένα «ύφος παροξυσμού» για να περιγράψει μια εξέγερση: υπηρέτριες ξεσηκώνονται ενάντια στα αφεντικά τους. «Προσπαθώ να κάνω τον κινηματογράφο όπλο ανατροπής. Ο μη σεβασμός στον κομφορμισμό και η αναζήτηση μιας προσωπικής έκφρασης είναι το ζητούμενο. Είμαι ένας μοναχικός αναρχικός, αν η λέξη έχει νόημα σε αυτή την περίπτωση, ή καλύτερα ένας ελεύθερος σκοπευτής».
Στην Ελλάδα
Οι «Βοσκοί» γυρίστηκαν το 1967, ένα χρόνο μετά το «Μέχρι το πλοίο» του Αλέξη Δαμιανού και μια ανάσα πριν από τη χούντα των συνταγματαρχών. Η ηθογραφία του «παλιού ελληνικού κινηματογράφου» ματώνει και τσακίζεται στο τραχύ ορεινό τοπίο όπου εκτυλίσσεται η ανταρσία ενός μετανάστη, του αγράμματου Θάνου, ο οποίος χαράζει τα αρχικά του στις κοτρώνες. Δεν κατάφερε να ενσωματωθεί στη Γερμανία και επέστρεψε στην πατρίδα από ντροπή, όχι από νόστο. Τώρα, ζώντας το όνειρο της πιο μακρινής φυγής, στην Αυστραλία, συνθλίβεται στις δομές της αυστηρής πατριαρχικής κοινωνίας. Η «Γκόλφω» και η αρχαία τραγωδία σμίγουν σχεδόν σουρεαλιστικά στην ιστορία της ήττας του Θάνου που εξεγείρεται από απόγνωση. Η επανάστασή του διαρκεί από το πρωινό του Μεγάλου Σαββάτου μέχρι το μεσημέρι της Ανάστασης. Κατά τον Παπατάκη, οι «Βοσκοί» του έγιναν για τις σχέσεις αφέντη-δούλου, αλλά και «για έναν υποταγμένο λαό που ντρέπεται για τον εαυτό του, πράγμα που δημιουργεί ευνοϊκό έδαφος για δικτατορίες».
Στους «Βοσκούς» δεσπόζουν η πέτρα και το δυνατό φως, στη «Φωτογραφία» (1986) δεσπόζει το τούβλο με το οποίο οικοδομήθηκε το όραμα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η ταινία αρχίζει το 1971 σε ένα χωριό της Καστοριάς. Κλείνει στο ίδιο μέρος το 1974, ένα μήνα μετά την πτώση της χούντας. Στο ενδιάμεσο παρακολουθούμε άλλη μία μικρή ιστορία για την ψευδαίσθηση της ευτυχίας. Από τις καλύτερες ελληνικές ταινίες της δεκαετίας του ’80, με στιβαρές ερμηνείες από τον Αρη Ρέτσο και τον Χρήστο Τσάγκα. Παραμένει ζωντανή.
Στο αφιέρωμα στην Ταινιοθήκη θα προβληθούν οι ταινίες του Νίκου Παπατάκη: «Φωτογραφία» (σήμερα στις 8 μ.μ.), « Οι βοσκοί» (αύριο, 8 μ.μ.), «Οι άβυσσοι», «Gloria Mundi (στην εκδοχή του 1974 αλλά και του 2005), «Οι ισορροπιστές». Οι ταινίες με τον Νίκο Παπατάκη ως παραγωγό: «Ενα ερωτικό γράμμα» του Ζαν Ζενέ, «Σκιές» του Τζον Κασσαβέτη. Επίσης θα προβληθούν τα ντοκιμαντέρ: «Visages du Cinema» του Ζακ Ναούμ, «Νίκος Παπατάκης: πορτρέτο ενός ελεύθερου σκοπευτή» του Κίμωνα Κουλμάση και της Ηρώς Σιαφλάκη. Πληροφορίες στο http://papatakis.tainiothiki.gr