O Ούγγρος σκηνοθέτης Λάζλο Νέμες (γενν. 1977) γνωρίζει καλά τη συζήτηση για την αναπαραστασιμότητα του Ολοκαυτώματος, δεδομένου ότι η συζήτηση αυτή, όσον αφορά τον κινηματογράφο, είναι κατεξοχήν γαλλική και ο ίδιος έχει κάνει τις σπουδές του στη Γαλλία. Την απαγόρευση εικονισμού της Σοά την υπερασπίζεται, λόγω και, κυρίως, έργω, με υψηλό κύρος ο γηραιός Κλοντ Λανζμάν.
Και όμως ο Νέμες αποτόλμησε παραταύτα ένα φιλμ μυθοπλασίας μέσα στο Αουσβιτς-Μπιρκενάου. Ο ήρωας της ταινίας, ο Σαούλ Αουσλαίντερ, Ούγγρος Εβραίος, είναι μέλος του τελευταίου Sonderkommando του Αουσβιτς, εκείνου που τον Οκτώβριο του 1944 θα οργανώσει και θα πραγματοποιήσει την ένοπλη εξέγερση για την οποία γίνεται λόγος, με ιστορική ακρίβεια, στην ταινία. Αυτές οι Ειδικές Ομάδες κρατουμένων ήταν επιφορτισμένες να οδηγούν τους νεοφερμένους στους θαλάμους αερίων, μέσα σε δυο ώρες μετά την άφιξή τους στο στρατόπεδο, να τους βγάζουν νεκρούς από εκεί, να τους αφαιρούν τα χρυσά δόντια, να κόβουν τα μαλλιά των νεκρών γυναικών, να ταξινομούν τα ρούχα και τα παπούτσια, να μεταφέρουν τα πτώματα στα κρεματόρια, να σκορπίζουν τη στάχτη. Οι Γερμανοί ναζί ήθελαν να κάνουν τους Εβραίους συνεργούς στην εξολόθρευση των Εβραίων! Τα μέλη των Sonderkommandos τα περίμενε βέβαια και αυτά ο θάνατος μετά από λίγους μήνες φρικτής δουλειάς. Ο ενδιαφερόμενος αναγνώστης μπορεί να διαβάσει το αξεπέραστο ακόμη δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του Πρίμο Λέβι «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν» (Αγρα, 2000), για την γκρίζα ζώνη, και κυρίως το βιβλίο του Gideon Greif, «We Wept Without Tears. Testimonies of the Jewish Sonderkommando from Auschwitz» (Yale University Press, 2005). Είναι φανερό από την ταινία ότι ο Νέμες, που έχει χάσει όλους σχεδόν τους προγόνους του στο Αουσβιτς, ξέρει καλά τη σχετική βιβλιογραφία. Οταν ο Σαούλ και τα άλλα μέλη του Sonderkommando αδειάζουν τον θάλαμο αερίων από τα πτώματα, διαπιστώνουν ότι ένα νεαρό αγόρι αναπνέει ακόμη. Καλείται ο γιατρός του στρατοπέδου που το αποτελειώνει και διατάζει κατόπιν νεκροψία, γιατί το γεγονός παρουσιάζει ενδιαφέρον για τα ιατρικά πειράματά τους. Στην ιατρική ομάδα ανήκει και Ούγγρος Εβραίος. Πρόκειται προφανώς για τον επιζήσαντα συνεργάτη του Μένγκελε παθολογοανατόμο Miklos Nyiszli, συγγραφέα του βιβλίου «Auschwitz: A Doctor’s Eye-Witness Account», γραμμένου αρχικά στα ουγγρικά. Το γεγονός δεν είναι εντελώς επινοημένο. Ο Miklos Nyiszli έχει διηγηθεί την ιστορία ενός δεκαεξάχρονου κοριτσιού που επέζησε του Zyklon B και δολοφονήθηκε μετά από λίγο (βλ. Λέβι, ό.π., σ. 57-59). Δεν μπορεί να υπάρχει μάρτυρας των θαλάμων αερίων. Ο Σαούλ θεωρεί ότι το αγόρι αυτό είναι γιος του και πασχίζει να βρει τρόπο να το θάψει σύμφωνα με το τυπικό της ιουδαϊκής θρησκείας. Αναζητάει απεγνωσμένα ραββίνο να πει το καντίς, την εξόδιο προσευχή. Θέλει να θάψει ανθρώπινα ένα ανθρώπινο πλάσμα. Θέλει να σώσει έναν νεκρό, να του δώσει υπόσταση. Ο Σαούλ υιοθετεί το νεκρό αγόρι και αναλαμβάνει τη φροντίδα του, δηλαδή, σε καλά ελληνικά, την κηδεία του. Δεν τον ενδιαφέρει τίποτε άλλο, αδιαφορεί για όλους και για όλα, θέτει σε κίνδυνο την εξέγερση που ετοιμάζεται, μετέρχεται κάθε μέσο για να θάψει το παιδί. Τελικά όμως, αντίθετα από την Αντιγόνη, δεν θα τα καταφέρει. Είναι Αουσβιτς εδώ.
Σε όλη τη διάρκεια της ταινίας η κάμερα παρακολουθεί τον Σαούλ και την πυρετώδη προσπάθειά του. Την ώρα που αυτός ψάχνει να βρει τρόπο να φέρει σε πέρας το παράλογο σχέδιό του, συντελείται γύρω του το ανείπωτο και ανεικόνιστο. Ποιος μπορεί να αναπαραστήσει τον θάνατο μέσα στους θαλάμους αερίων; Η κάμερα σταματάει μπροστά στην κλειστή πόρτα των θαλάμων και μπαίνει μέσα εκεί, μόνο μετά την εξολόθρευση, μαζί με τους Sonderkommandos που πάνε να μεταφέρουν τα πτώματα και να αφανίσουν τα ίχνη του φονικού που προηγήθηκε. Το ανεικόνιστο μένει ανεικόνιστο: η εικόνα γύρω από τον Σαούλ φλουτάρει, ακούμε μόνο ήχους και κραυγές. Ο ήχος αναπληρώνει τις εικόνες φρίκης που απουσιάζουν. Με άλλα λόγια, ο Νέμες φτιάχνει ένα φιλμ μυθοπλασίας αλλά δεν αναπαριστά το μη αναπαραστάσιμο. Ο Λανζμάν έμεινε τελικά σχεδόν ικανοποιημένος από την ταινία, γι’ αυτό και δήλωσε, συγκαταβατικά, σε συνέντευξή του: «Δεν θα πω ποτέ κακή κουβέντα για την ταινία του Νέμες». Ξέρει καλά άλλωστε και ο ίδιος πως, σαν περάσουν οι δεκαετίες, το μυθοπλαστικό άβατο του Αουσβιτς θα αρθεί. Και το ερώτημα θα είναι, όπως πάντα, ποιος και πώς μπορεί να αναμετρηθεί με ένα τόσο ακραίο θέμα.
Η εξέγερση των Sonderkommandos, η μόνη στο Αουσβιτς, θα αποτύχει, ως γνωστόν. Οσοι γλίτωσαν καταφεύγουν σε μια καλύβα στο δάσος για να πάρουν μια ανάσα. Εκεί θα τους βρουν οι Γερμανοί και θα τους σκοτώσουν. Λίγα λεπτά πιο πριν όμως έχει εμφανιστεί μπροστά στην καλύβα ένα αγόρι και τους κοιτάζει σαστισμένο. Βλέπουμε τότε για πρώτη φορά τον Σαούλ να χαμογελάει και το πρόσωπό του γίνεται ολοφώτεινο. Ο γιος του είναι εκεί. Ενας άλλος γιος έχει πάρει τη θέση του πεθαμένου. Είναι εκεί, ζωντανός, για να δει, να διηγηθεί και να συνεχίσει τη ζωή. Ο Σαούλ πεθαίνει, φαντάζομαι, σχεδόν λυτρωμένος.