Πριν από την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης ένα βαθύ χάσμα χώριζε το ρωσικό σινεμά στα δύο. Στη μια πλευρά κειτόταν το πτώμα του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» και στην άλλη το ρωσικό νέο κύμα, το σινεμά της περεστρόικας, το οποίο υπήρχε αρκετά χρόνια πριν από τη ληξιαρχική πράξη θανάτου του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού ως υπόγειο ρεύμα. Ενας παρόμοιος διχασμός παρατηρείται και σήμερα, εποχή παντοδυναμίας του Πούτιν. Από τη μια, υπάρχει το success story ενός νεότευκτου ρωσικού «Χόλιγουντ» (με επικές παραγωγές όπως το 3D «Στάλινγκραντ» που έσπασε ταμεία πρόπερσι), και από την άλλη, καλλιτεχνικές ταινίες που κριτικάρουν, φτάνοντας έως τον μηδενισμό, τον ολιγαρχικό καπιταλισμό του Πούτιν.
Είναι χαρακτηριστική η αντίδραση του υπουργού Πολιτισμού, Βλαντιμίρ Μεντίνσκι, πέρυσι, όταν εξοργισμένος επιτέθηκε στη διεθνή κινηματογραφική βιτρίνα της Ρωσίας (στο αντι-πουτινικό «Λεβιάθαν», υποψήφιο για το Οσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας), απειλώντας πως το κράτος θα πάψει να χρηματοδοτεί «αντι-πατριωτικές» ταινίες. Ο Μεντέγιεφ είναι ο εμπνευστής του δόγματος «μπλοκμπάστερ με κοινωνικό νόημα», το οποίο αντικατέστησε το παλιό επίσημο δόγμα του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού».
Ρήγμα στον τοίχο
Ο «Ηλίθιος» του Γιούρι Μπίκοφ, ο οποίος αναμένεται σε λίγες ημέρες στους αθηναϊκούς κινηματογράφους, ξαναζεσταίνει τη θεματική της περεστρόικας (η Ρωσία σε ολοσχερή κρίση και διάλυση), αλλά και στυλιστικά κλισέ της. Ο τίτλος συνειρμικά σε πάει στο διάσημο έργο του Ντοστογιέφσκι, το θέμα και ο βασικός ήρωας όμως απέχουν παρασάγγας.
Σε μια πόλη που δεν κατονομάζεται, ένας αφελής σε βαθμό ανοησίας υδραυλικός, ο Ντίμα, ο οποίος τα βράδια διαβάζει για να πάρει το δίπλωμα του πολιτικού μηχανικού, βλέπει μια ρωγμή στον τοίχο μιας πολυκατοικίας. Παρατηρώντας την πιο προσεκτικά ανακαλύπτει πως οσονούπω θα σκίσει το κτίριο στα δύο. Τη λεπτομέρεια που διακρίνει ο Ντίμα, ψαχουλεύοντας στα τυφλά, εμείς τη βλέπουμε μεγεθυμένη: ένα τεράστιο κατακόρυφο ρήγμα ξεκινάει από τα θεμέλια, φτάνοντας μέχρι την ταράτσα. Στο κτίριο, τμήμα ενός τεράστιου συγκροτήματος εργατικών πολυκατοικιών, κατοικούν 800 άτομα, στη συντριπτική τους πλειονότητα πάμπτωχοι ή λούμπεν.
Ο ιδεαλιστής Ντίμα δεν χάνει στιγμή, τρέχει στη δημοτική αρχή, η οποία είναι υπεύθυνη για τη λειτουργία του συγκροτήματος και εκθέτει το πρόβλημα, τονίζοντας τον επείγοντα χαρακτήρα του: το κτίριο πρέπει να εκκενωθεί μέσα στις επόμενες ώρες. Η δήμαρχος και το διεφθαρμένο δημοτικό συμβούλιο που επί σειρά ετών καταχρώνται τα κονδύλια για τις επισκευές των δημοσίων κτιρίων θα αδιαφορήσουν χωρίς να νιώσουν την παραμικρή ενοχή.
Η ηθική ως παραφωνία
Στη Δύση η κριτική υποδέχτηκε θερμά τον «Ηλίθιο», ανασύροντας στα κείμενά της μέχρι και το όνομα του Φρανκ Κάπρα (!). Κάποιοι διέκριναν στον «ηλίθιο» Ντίμα τον τυπικό ηθικό ήρωά του (τον ανώνυμο Αμερικανό, ο οποίος κινεί γη και ουρανό μέχρι να επικρατήσουν η λογική και η δικαιοσύνη), συμπεραίνοντας έμμεσα το αυτονόητο: η καπιταλιστική Ρωσία του Πούτιν απέχει από την Αμερική του Ρούσβελ όσο η Γη από το φεγγάρι. Στη χώρα του Ρούσβελτ η ηθική ήταν απαραίτητη για την αρμονία της κοινωνίας. Στη διεφθαρμένη και παρακμιακή πόλη του «Ηλίθιου», η ηθική προβάλλει σαν κραυγαλέα παραφωνία.
Από τον πρόλογο της ταινίας είναι ολοφάνερη η διάθεση για αλληγορία. Η αφήγηση αρχίζει με τον «σεισμό» που θα προκαλέσει τη ρωγμή: από το εσωτερικό της πολυκατοικίας με τους ενοίκους σε κατάσταση υστερίας να αλληλοτρώγονται. Συνεχίζει με τον σχεδόν καφκικό εφιάλτη του Ντίμα απέναντι στη διεφθαρμένη εξουσία πολιτικών και ολιγαρχών και κλείνει πάλι με το πλήθος των λούμπεν (ο εκμαυλισμένος και αλλοτριωμένος ρωσικός λαός) να πρωταγωνιστεί στον μηδενιστικό επίλογο της ασήμαντης ιστορίας του αφελούς Ντίμα. Ο Μπίκοφ είναι πληθωρικός και υπέρμετρα γκροτέσκ και αυτό λειτουργεί αρνητικά στην ταινία.
Ο «Ηλίθιος» φαντάζει σαν ελεύθερο ριμέικ των «Γαλάζιων βουνών» του Ελνταρ Σενγκελάια. Ηταν μια επιτυχημένη και εμπορικά ταινία της ρωσικής περεστρόικας προς τα τέλη της δεκαετίας του ’80.
Δείτε
Ο ηλίθιος (Durak, 2014)
Ρωσικό δράμα από τον Γιούρι Μπίκοφ. Ενας υδραυλικός, υπόδειγμα ηθικής, προσπαθεί να πείσει τους διεφθαρμένους άρχοντες μιας πόλης να εκκενώσουν μια ετοιμόρροπη εργατική πολυκατοικία. Πρωταγωνιστεί ο Αρτέμ Μπιστρόφ. (Πρεμιέρα στις 17/12)
Λεβιάθαν (Leviathan, 2014)
Kοινωνικό δράμα του Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ που θα μπορούσε να ιδωθεί και σαν μια σύγχρονη εκδοχή του μαρτυρίου του Ιώβ, τοποθετημένη στη Ρωσία του Πούτιν. (Σε dvd, αλλά και στο Novacinema 1 το βράδυ της Τετάρτης 9/12)
Στάλινγκραντ (Stalingrad, 2013)
Επικό πολεμικό δράμα (φωτ.) από τον Φιοντόρ Μπονταρτσούκ. Πέντε στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, κλεισμένοι σε ένα κτίριο, αποκρούουν τις γερμανικές επιθέσεις. Μαζί τους είναι και μια νεαρή γυναίκα, η οποία αρνήθηκε να εγκαταλείψει το κτίριο. (Σε dvd)
Ελενα (Elena, 2011)
Εξαιρετική ταινία του Αντρέι Ζβιαγκίντσεφ. Αποδομεί το πορτρέτο της μάνας, που είναι αρχέτυπο του κλασικού ρωσικού σινεμά. (Σε dvd)