Το μεγαλύτερο οικονομικό θρίλερ του 21ου αιώνα, η χρηματοπιστωτική φούσκα του 2008, που μεταλλάχτηκε σε διεθνή ύφεση και κρίση δημοσίου χρέους για να γίνει δημοσιονομικός εφιάλτης, περιγράφεται εύγλωττα από τον Ανταμ ΜακΚέι στο «Μεγάλο σορτάρισμα» (Τhe Big Short). Η ταινία, υποψήφια για Χρυσή Σφαίρα στην κατηγορία κωμωδίας και μιούζικαλ, είναι από τα μεγάλα φαβορί στην αποψινή τελετή απονομής των βραβείων στο Λος Αντζελες. Φαβορί για βραβείο είναι και δύο από τους γνωστούς ηθοποιούς της, ο Κρίστιαν Μπέιλ και ο Στιβ Καρέλ.
Στο «Μεγάλο σορτάρισμα», στο οποίο τα πρόσωπα είναι υπαρκτά και τα γεγονότα πέρα για πέρα αληθινά, το χρονικό της φούσκας της αμερικανικής κτηματαγοράς ανασυντίθεται με καυστικό χιούμορ για να πάρει τη ροή μιας μυθοπλασίας, που θα μπορούσαμε να την εκλάβουμε και ως ένα συναρπαστικό μάθημα πολιτικής οικονομίας. Το σενάριο βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του Μάικλ Λιούις, που πριν γίνει συγγραφέας εργάστηκε στη Salomon Brothers και έζησε τη Γουόλ Στριτ από το 1985 μέχρι το 1988. Οπως αναφέρει στον πρόλογό του, τότε κανείς δεν υποψιαζόταν ότι «η διαφορά της Γουόλ Στριτ με την πραγματική οικονομία θα εξελισσόταν από διαφορά ως προς το μέγεθος σε διαφορά ως προς τη φύση».
Ο ΜακΚέι χρησιμοποιεί ανάλαφρο τρόπο για να περιγράψει με τη μεγαλύτερη δυνατή σαφήνεια το πιο περίπλοκο ίσως φαινόμενο του σύγχρονου καπιταλισμού: μια δομική κρίση, συνδεδεμένη με τον μηχανισμό του κέρδους, την οποία δεν μπόρεσαν να αντιληφθούν πανίσχυρα και ευαίσθητα ραντάρ των θεσμών της πολιτείας. Η ταινία του είναι ξεχωριστή στο είδος της, γιατί δεν υπάρχει σύγκρουση του καλού με το κακό σε αυτήν, αλλά ένας φαύλος κύκλος με τους «καλούς» και τους «κακούς» σε ένα περίπλοκο μπέρδεμα. Δεν υπάρχουν φανφάρες (όπως ο δημαγωγικός συναισθηματισμός του Μάικλ Λι στο ντοκιμαντέρ «Καπιταλισμός: ιστορία ενός έρωτα»), ούτε θεωρίες συνωμοσίας. Μόνον ένα μονόχορδο θρίλερ, γρήγορο σαν τις κυλιόμενες φωτεινές μπάρες στο ταμπλό της Γουόλ Στριτ, που ξετυλίγεται σαν κωμωδία-χρονικό της κρίσης που κόντεψε να βουλιάξει τον καπιταλισμό χωρίς καλά-καλά να το πάρουμε χαμπάρι.
Το «Μεγάλο σορτάρισμα» είναι σπονδυλωτή «κωμωδία», υπογείως σαρκαστική, για την απίστευτη ιστορία του Μάικλ Μπέρι και τριών-τεσσάρων ακόμη διορατικών επενδυτών της Γουόλ Στριτ. Ολοι τους είδαν το παγόβουνο να ’ρχεται πάνω τους, πρόλαβαν όμως να πάρουν τη σωστή θέση στο κατάστρωμα του χρηματοπιστωτικού «Τιτανικού» και τελικά κέρδισαν ποντάροντας τα «ρέστα» τους στην καταστροφή του πλοίου!
Η περίπτωση του Μπέρι είναι πιο χαρακτηριστική από των υπολοίπων. Ηταν ο μονόφθαλμος (από παιδί είχε γυάλινο το ένα του μάτι) σε έναν κόσμο τυφλών, από απληστία ή και κομπασμό, γκόλντεν μπόις.
5+1 ακτινογραφίες της Γουόλ Στριτ
O δρόμος του χρήματος (Margin Call, 2011). Σκοτεινή ταινία του Τζέι Σι Τσάντορ, ανάμεσα στο δράμα και στο θρίλερ, για την κρίση του 2008. Ενας εξπέρ στις τεχνικές αναλύσεις των αγορών χρήματος, απολύεται.
Δύο νεαροί αναλυτές ανακαλύπτουν ένα οικονομετρικό λάθος (;) που απειλεί να γκρεμίσει τη Γουόλ Στριτ. Παίζουν: Κέβιν Σπέισι, Ζάκαρι Κουίντο, Στάνλεϊ Τούτσι, Πολ Μπέτανι.
Καπιταλισμός: ιστορία ενός έρωτα (Capitalism: a love story, 2009). Δραματοποιημένο ντοκιμαντέρ του Μάικλ Μουρ, που αναπολεί τις ευτυχισμένες μέρες της ακμάζουσας Αμερικής και τα βάζει με τους τραπεζίτες.
Ο λύκος της Wall Street (Τhe Wolf of Wall Street, 2013). H Γουόλ Στριτ από τα τέλη του ’80 μέχρι τις αρχές του ’90 από τον Μάρτιν Σκορσέζε, που μεταφέρει στην οθόνη το αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα του Τζόρνταν Μπέλφορντ. Με τον Λεονάρντο Ντι Κάπριο.
Wall Street (1987). H πιο εμβληματική ταινία για τη σύγχρονη απληστία. Ο Ολιβερ Στόουν έπλασε τον ήρωά του, τον Γκόρντον Γκέκο, σαν σημερινό Μεφιστοφελή. Με τον Μάικλ Ντάγκλας.
Αmerican Psycho (2000). Νεαρός χρηματιστής, που είναι φετιχιστικά συνδεδεμένος με την business card του, μεταμορφώνεται σε σχιζοφρενή με… πριόνι. Το μίνιμαλ γίνεται μπαρόκ και ο ρεαλισμός χάνεται στη φαντασία. Της Μέρι Χάρμον, από το βιβλίο του Μπρετ Ιστον Ελις, με τον Κρίστιαν Σλέιτερ.
99 σπίτια (99 Homes, 2014). Τα ερείπια που άφησε ο χρηματοπιστωτικός σεισμός του 2008 στη Φλόριντα. Του Ραμίν Μπαχρανί, με τον Αντριου Γκάρφιλντ και τον Μάικλ Σάνον.
Ο λογικός επενδυτής, ο ηθικός και οι φερέλπιδες νεαροί
Ο Μπέρι, που φάνταζε εκκεντρικός, κυκλοφορούσε ξυπόλυτος στο γραφείο του φορώντας βερμούδα και άκουγε δυνατά χέβι μέταλ. Μαθηματικό μυαλό, με σπουδές στην ιατρική, ήταν δύσκολος στις κοινωνικές συναναστροφές και ακατάλληλος για δημόσιες σχέσεις. Είχε μια μικρή επενδυτική εταιρεία και έθετε ως όρο στους πελάτες του να διαχειρίζεται τα χρήματά τους χωρίς να τους δίνει αναφορά τουλάχιστον για ένα έτος. Το 2004, έχοντας ήδη ζήσει τη φούσκα των εταιρειών dot-com, ήταν δύσπιστος με την ευφορία των τραπεζιτών που μεγέθυναν παράλογα την αγορά ακινήτων. Ψάχνοντας σε συμβόλαια ενυπόθηκων δανείων, τα οποία βρίσκονταν πίσω από τα πιο δημοφιλή ομόλογα, ανακάλυψε «σκουπίδια»: τα ενυπόθηκα δάνεια μεταβλητού επιτοκίου, με σταθερό επιτόκιο για τα δύο πρώτα χρόνια ήταν μια βόμβα έτοιμη να σκάσει.
Ο Μπέρι δεν ήταν ιεραπόστολος, αλλά ένας εγκρατής επενδυτής. Τέρας λογικής της νέας εποχής των επενδύσεων, που το πεδίο δράσης πια δεν ήταν πραγματική οικονομία με τα πεπερασμένα μεγέθη της, είδε χρυσό στα άυλα σκουπίδια! Επιτέλους, βρήκε αυτό που για χρόνια έψαχνε: τα χειρότερα δάνεια για να τους επιτεθεί. Αποφάσισε αμέσως να σορτάρει, να στοιχηματίσει ενάντια στην αγορά ενυπόθηκων δανείων, δεν έβρισκε όμως το κατάλληλο εργαλείο.
Μελετώντας την ιστορία
Μια μέρα το βρήκε μελετώντας την ιστορία της αμερικανικής αγοράς ομολόγων και τη δημιουργία των πρώτων CDS (συμβάσεις μεταφοράς κινδύνου στάσης πληρωμών). Ανακάλυψε ένα Ελντοράντο στα νέα παράγωγα, που αίφνης έγιναν ισχυρά μέσα κερδοσκοπίας. Η βόμβα άργησε λίγο να σκάσει, γιατί οι οίκοι αξιολόγησης σκανδαλωδώς συνέχιζαν να δίνουν ΑΑΑ στα ομόλογα που κάλυπταν τα επισφαλή δάνεια, και αυτό τον έβαλε σε περιπέτειες με τα άτομα που του είχαν εμπιστευτεί τα λεφτά τους.
Στο βιβλίο, ο βασικότερος άξονας της αφήγησης είναι ο Μπέρι. Στην ταινία ο ΜακΚέι αλλάζει τις ισορροπίες, δίνοντας ιδιαίτερο βάρος σε άλλες δύο παράλληλες ιστορίες. Στη μία, ο παρορμητικός αναλυτής και επενδυτής Μαρκ Μπάουμ μιλάει διαρκώς για ηθική και δικαιοσύνη, καταγγέλλοντας φωναχτά τραπεζίτες ή κρατικούς λειτουργούς, που, είτε εθελοτυφλούν, είτε από ανοησία αφήνουν το σκάφος να αρμενίζει προς τα βράχια. Στην άλλη, δύο διορατικοί νεαροί, εκκολαπτόμενοι γιάπηδες, που έχουν αντιληφθεί τι συμβαίνει, προσεγγίζουν τον πρώην τραπεζίτη Μπεν Ρίκερτ, ο οποίος παρότι έχει αποσυρθεί στο αγρόκτημά του δεν χάνει την ευκαιρία να ποντάρει στο «τζακ ποτ» της κτηματαγοράς. Συνδετικός κρίκος των ιστοριών είναι ο εν ενεργεία τραπεζίτης Τζέρεντ Βένετ, που προσπαθεί να πείσει τον Μπάουμ να σορτάρει.
Στον επίλογο του βιβλίου, όπου και το δίδαγμα της κρίσης του 2008, ο Λιούις δεν «μασά» τις λέξεις του: «Υπάρχει μια διαφορά ανάμεσα σε έναν παραδοσιακό χρηματοπιστωτικό πανικό και σε όσα συνέβησαν στη Γουόλ Στριτ το 2008. Στο πλαίσιο ενός παραδοσιακού χρηματοπιστωτικού πανικού η αντίληψη δημιουργεί τη δική της πραγματικότητα: κάποιος φωνάζει “Φωτιά!” μέσα σ’ ένα κατάμεστο θέατρο και τα μέλη του ακροατηρίου ποδοπατιούνται μέχρι θανάτου στην προσπάθειά τους να φτάσουν άρον-άρον στην έξοδο. Στη Γουόλ Στριτ του 2008 η πραγματικότητα κατέπνιξε κάθε αντίληψη: ένα κατάμεστο θέατρο κάηκε ολοσχερώς, ενώ πλήθος άνθρωποι ακόμα κάθονταν στις θέσεις τους (…) Το πρόβλημα δεν ήταν ότι είχε επιτραπεί στη Lehman Brothers να αποτύχει. Το πρόβλημα ήταν ότι είχε επιτραπεί στη Lehman Brothers να πετύχει (…) Ολοι είχαν αποδειχθεί λιγότερο ικανοί να κατανοήσουν βασικές αλήθειες που αποτελούσαν τον πυρήνα του αμερικανικού χρηματοπιστωτικού συστήματος απ’ ό,τι ένας μονόφθαλμος διαχειριστής διαθεσίμων που έπασχε από σύνδρομο Ασπεργκερ».
Ο Κρίστιαν Μπέιλ, ο οποίος στις αρχές της χιλιετίας ήταν πρωταγωνιστής στο «American Psycho», στην πιο κλινική μελέτη του φαινομένου των γιάπις, ενσαρκώνει άψογα τον λογικό Μπέρι. Δίπλα του βρίσκονται ο Στιβ Καρέλ (στον ρόλο του ηθικού Μπάουμ), ο Ράιαν Γκόσλινγκ (Βένετ) και ο Μπραντ Πιτ (Ρίκερτ).
«Το μεγάλο σορτάρισμα» του Ανταμ ΜακΚέι προβάλλεται στις αίθουσες. Το ομότιτλο βιβλίο του Μάικλ Λιούις κυκλοφορεί σε μετάφραση Νίκου Ρούσσου από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος.