«Τι σε μέλλει εσένανε από πού είμαι εγώ; Από το Καρατάσι, φως μου, ή από το Κορδελιό;». Η ανδρική φωνή που τραγουδά ελληνικά με ξενική προφορά σε λίγο «παντρεύεται» αρμονικά με μια γυναικεία. Η Ρία και ο Εβρίμ τραγουδούν μαζί τον καημό εκείνου που κατάγεται από έναν τόπο που «ξεύρουν να αγαπούν». Ο γνώριμος ρυθμός, η ζωντανή ορχήστρα, οι δύο νέοι τραγουδιστές, ο ήλιος και η θάλασσα είναι αρκετά για να «ξεσηκώσουν» το κοινό, που γρήγορα συνοδεύει σιγοτραγουδώντας τους στίχους, λικνίζεται μεμονωμένα ή χορεύει ομαδικά στο κέντρο. Η τοποθεσία της συναυλίας, που αποτελεί μία από τις κορυφαίες στιγμές της ταινίας «Journey Through Smyrna» (Ταξίδι μέσα από τη Σμύρνη) του Χρυσοβαλάντη Σταμέλου, μοιάζει οικεία και μακρινή ταυτόχρονα. Πρόκειται για την ιστορική προβλήτα της Σμύρνης – αυτήν που όλοι γνωρίζουμε μέσα από ασπρόμαυρες φωτογραφίες που απεικονίζουν την Καταστροφή της Σμύρνης και τον διωγμό των Ελλήνων. Ηλιόλουστη, όμως, με νέους να τραγουδούν και να χορεύουν – φαντάζει μια άλλη πόλη! Κι όμως δεν πρόκειται για μυθοπλασία, αλλά για τη συναυλία της NeaBanda ανήμερα την Κυριακή του Πάσχα του 2015 στην παραλία της Σμύρνης αλλά και στο δημοτικό θέατρο Κορδελιού, όπου σημείωσαν αμφότερες αξιοσημείωτη επιτυχία. «Η μπάντα των δύο ακτών του Αιγαίου επιτέλους ιδρύθηκε», είχε προλογίσει διθυραμβικά η «Χουριέτ» την εκδήλωση.
Ο Ελληνοαμερικανός σκηνοθέτης Χρυσοβαλάντης Σταμέλος στην προηγούμενη ταινία του «Hello Anatolia» κατέγραψε την παλιννόστησή του στην πατρίδα των παππούδων του. «Ζώντας, όμως, πλέον στη Σμύρνη, διαπίστωσα ότι οι σύγχρονοι κάτοικοι της πόλης αγνοούσαν το σμυρναίικο τραγούδι», εξηγεί στην «Κ» ο νεαρός σκηνοθέτης. «Διέκρινα, λοιπόν, απόσταση μεταξύ των ανθρώπων που τραγουδούν τα σμυρναίικα και του τόπου όπου αυτά γεννήθηκαν», συμπληρώνει, «τότε αναρωτήθηκα πώς θα ήταν να τα τραγουδούσαμε ζωντανά και πάλι στο Καρατάσι και το Κορδελιό;». Οταν ο Χρυσοβαλάντης αποκαλύπτει την ιδέα του στη Γεωργία Παπαδοπούλου, που ζει και εργάζεται στη Σμύρνη, τα μάτια της αστράφτουν. Μαζί «καταστρώνουν» ένα φιλόδοξο πρότζεκτ για την «επιστροφή» του σμυρναίικου στη φυσική του πατρίδα.
«Το σμυρναίικο τραγούδι δεν είναι ούτε ελληνικό ούτε τουρκικό μουσικό είδος, είναι τοπικό, αποτέλεσμα της συνύπαρξης πολλών εθνοτικών ομάδων στην ίδια πόλη», υπενθυμίζει ο Χρυσοβαλάντης, που στις αρχές του καλοκαιριού ολοκλήρωσε τα γυρίσματα του νέου ντοκιμαντέρ.
Στην ταινία, που θα συμμετάσχει στο Φεστιβάλ Ελληνικού Κινηματογράφου στη Νέα Υόρκη και στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου στην Αδριανούπολη τον Οκτώβριο, δεν παρακολουθούμε μια στείρα ανάλυση του σμυρναίικου. Το δημοφιλές στην Ελλάδα τραγούδι «ξανασυστήνεται» στο σύγχρονο κοινό μέσα από τη NeaBanda, μια νεοσύστατη ελληνοτουρκική ορχήστρα που αποτελείται από τον Αλέξανδρο Ψωμόπουλο, τον Αρη Κονιδάρη, τον Γιώργο Ζωγράφο, τον Εβρίμ Ατεσλέρ, τον Ιμπραήμ Κουρνάζ, τον Ισμέτ Τσακμάκ, τον Μιχάλη Μπακάλη, τον Νίκο Πλιο, τη Ρία Ελληνίδου και τον Σωκράτη Δεσύπρη, καλλιτέχνες που ήδη μελετούσαν και έπαιζαν την εν λόγω μουσική. Οι νεαροί μουσικοί, «σαν έτοιμοι από καιρό», ανταποκρίνονται στην πρόκληση και δειλά ξεκινούν την κοινή προσπάθεια. «Οταν μου το ανακοίνωσαν, είπα εξαρχής ότι είμαι μέσα», λέει αναπολώντας τα πρώτα βήματα προσέγγισης ο Γιώργος· «για μένα ήταν μια ευλογία να παίξω και πάλι σμυρναίικα στη Σμύρνη». Δεν θέλουν, όμως, να «κάνουν μνημόσυνο», όπως τονίζουν, των τραγουδιών. «Θέλουμε, πλησιάζοντας το παλιό, να δημιουργήσουμε κάτι καινούργιο», σημειώνει ο κιθαρίστας Νίκος Πλιος, «είχαμε διαφορές στην τεχνική, αλλά διαθέταμε ένα κοινό θεμέλιο». Ετσι, οι μεν στέλνουν στους δε αρχεία με ηχογραφημένη μουσική και μετά κάνουν από κοινού πρόβες μέσω Ιντερνετ.
Το μεγάλο, ωστόσο, στοίχημα ήταν η αλληλεπίδραση με το κοινό. Στο ντοκιμαντέρ παρακολουθούμε τις αντιδράσεις των Σμυρνιών στο άκουσμα των σμυρναίικων στις συναυλίες και στους δρόμους των πάλαι ποτέ ελληνικών συνοικιών. Οι σύγχρονοι Τούρκοι μπορεί να μην γνωρίζουν τον «όρο» σμυρναίικα, αλλά το άκουσμα τους είναι οικείο, εξ ου και η υποδοχή είναι θερμή. «Πρόκειται για συναισθηματική μουσική, που διαπερνά τα γλωσσικά όρια και μας αγγίζει, ακόμη και χωρίς να καταλαβαίνουμε τους στίχους, όπως συμβαίνει και με το φλαμένκο», παρατηρεί με δέος η Ρία Ελληνίδου, η τραγουδίστρια της NeaBanda. «Η γιαγιά μου, ερχόμενη στην Ελλάδα από τον Πόντο, έφερε και τα τραγούδια της. Τα περισσότερα τα τραγουδούσε με τους ελληνικούς στίχους, αλλά το “Μια μελαχρινή” ήθελε πάντα να το λέει στα τουρκικά», θυμάται. «Πολλοί φίλοι, ειδικά Τούρκοι, αναρωτιούνταν πώς μπορούσαμε να κάνουμε κέφι με αυτά τα τραγούδια, που επί της ουσίας είναι θλιβερά», επισημαίνει η παραγωγός Γεωργία Παπαδοπούλου. «Μου δόθηκε η ευκαιρία να τους εξηγήσω την έννοια της χαρμολύπης: της έκφρασης της θλίψης με έναν χαρούμενο τρόπο». Η χαρμολύπη, άλλωστε, ήταν διάχυτη και στη δική της οικογενειακή ιστορία. «Τόπος σήμαινε στην οικογένεια ένα μέρος μακρινό, όπου δεν μπορούμε να ξαναπάμε».
«Αναρωτιόμουν συχνά πώς παίζουν οι Ελληνες μουσικοί αυτά τα τραγούδια, που τόσο με εκφράζουν», λέει συγκινημένος ο 32χρονος Εβρίμ, που τραγουδάει από το 2008 σμυρναίικα και ρεμπέτικα στα ελληνικά, σε ένα από τα κεντρικότερα ξενοδοχεία της Σμύρνης. Η επίτευξη της συνεργασίας, που έγινε ελέω τεχνολογίας και καλής προαίρεσης, αποτελεί για τον ίδιο «κισμέτ». «Οταν τελικά άκουσα τους Ελληνες συναδέλφους να παίζουν τα σμυρναίικα, ένιωσα λες και ήμουν στο εξωτερικό και ξαφνικά έβρισκα τα ντολμαδάκια της μαμάς μου».