Ο Ζακ-Ιβ Κουστό (1910-1997), ο απόλυτος homo aquaticus του 20ού αιώνα, έρχεται στο κινηματογραφικό μας προσκήνιο με τη βιογραφική «Οδύσσεια». Πρόκειται για γαλλική υπερπαραγωγή, με σκηνοθέτη τον Ζερόμ Σαλ, χρονικό της ζωής του διασημότερου εξερευνητή των βυθών. Η ταινία αρχίζει και τελειώνει με τη μοιραία πτώση του μονοκινητήριου αεροπλάνου του μικρότερου γιου του Kουστό και διαδόχου του, Φιλίπ. Στο ενδιάμεσο παρακολουθούμε την ιστορία ενός πολυμήχανου αλλά και αντιφατικού άνδρα, που δεν κατάφερε να γίνει αεροπόρος και έγινε ναυτικός. Ο Kουστό ήταν οραματιστής και επίμονος. Είχε και φαντασία. Πεισμένος πως μπορείς να «πετάξεις» όταν είσαι βαθιά στο νερό, λόγω απουσίας βαρύτητας, διέκρινε στο μπλε της υδρογείου ένα απέραντο σύμπαν έτοιμο να εξερευνηθεί.
Το 1963, προτού ο άνθρωπος αφήσει τα ίχνη του στο φεγγάρι, ο Kουστό έστησε στον βυθό της Ερυθράς Θάλασσας, στα ανοικτά του Σουδάν, μια μικρογραφία φουτουριστικής πολιτείας: υποβρύχια «σπίτια», που έμοιαζαν με σεληνακάτους και είχαν ποντιστεί σε βάθος 26 μέτρων, φιλοξένησαν δύο ωκεανοναύτες για μία εβδομάδα. Ηταν το πείραμα Πρεκοντινάν, για την υποβρύχια διαβίωση. Το επανέλαβε το 1965, κοντά στις ακτές της Γαλλίας, σε βάθος 100 μέτρων. Αυτή τη φορά, έξι ωκεανοναύτες έζησαν στον βυθό για τρεις εβδομάδες.
Ο Kουστό υπήρξε πολυτάλαντος και πολυπράγμων: αξιωματικός του ναυτικού (αποστρατεύτηκε ως πλωτάρχης), αυτοδίδακτος ωκεανογράφος, φωτογράφος, εφευρέτης, συγγραφέας, κινηματογραφιστής. Είχε εμμονή με ό,τι έκρυβε η θάλασσα σε βάθη που δεν έφτανε το φως, αλλά και βαθιά πίστη στις απελευθερωτικές δυνάμεις της επιστήμης και της τεχνολογίας.
Ο Kουστό είχε μυθιστορηματική ζωή. Ηγήθηκε μιας συναρπαστικής υδάτινης περιπέτειας, θέλοντας να μας πείσει πως ο Ιούλιος Βερν είχε απόλυτο δίκιο. Αμφισβητήθηκε από τον Φιλίπ, τον πιο ιδεαλιστή από τους δύο γιους που έκανε με τη Σιμόν Μελχιόρ. Τελικά έγινε μύθος.
Ο υδροπνεύμονας
Αντιγράφω από τα «Μυστικά της Θάλασσας» (την εγκυκλοπαίδεια των Ζακ-Ιβ Kουστό και Φιλίπ Ντιολέ, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αλκυών το 1975) την περιγραφή του αυτόνομου σκάφανδρου, που επινοήθηκε το 1943 από τον Kουστό και τον μηχανικό Εμίλ Γκανιάν. «Ο υδροπνεύμονας ή Scuba είναι μια συσκευή “ανοιχτού κυκλώματος”, δηλαδή ο χρησιμοποιούμενος αέρας εκβάλλεται απευθείας μέσα στο νερό. Ο αέρας παρέχεται όχι με συνεχή ροή, αλλά μόνον όταν ο δύτης εισπνέει (…) Ενα νέο μοντέλο υδροπνεύμονα σχεδιάστηκε ειδικά για τους δύτες του “Καλυψώ” (σ.σ.: το καράβι με το οποίο ο Kουστό γύρισε τον κόσμο). Περιλαμβάνει μια υδροδυναμική θήκη γύρω από τις φιάλες του αέρα κι ένα κράνος στο οποίο έχει ενσωματωθεί φως κι ένα υπερηχητικό τηλέφωνο. Ενα καρχαριορόπαλο τοποθετείται στη θήκη, δίπλα στο χέρι του δύτη. Αυτή η απλή, εντελώς αυτόματη και ευκολοχρησιμοποίητη συσκευή άνοιξε τη θάλασσα στον άνθρωπο».
Θυμάμαι έντονα αυτό που περιγράφουν οι δύο συγγραφείς στον κιτρινισμένο πια τόμο της εγκυκλοπαίδειάς τους και από τις εικόνες των ντοκιμαντέρ του Kουστό που παίζονταν στο ασπρόμαυρο ΕΙΡΤ. Θυμάμαι επίσης όλο το πλήρωμα καθισμένο μαζί με τον κάπτεν Kουστό στην τραπεζαρία του «Καλυψώ», όπως και το περίφημο βαθυσκάφος, το οποίο στην εγκυκλοπαίδεια αναφέρεται ως «υποβρύχιος δίσκος». Ο καπετάνιος, που είχε πάντα στο κεφάλι του ένα κόκκινο σκουφί, μάλλον έτρεφε αγάπη και για την επιστημονική φαντασία.
Μπίζνες στην τηλεόραση
Το 1956 ο Kουστό και ο άγνωστος τότε σκηνοθέτης Λουί Μαλ παρουσίασαν τον «Κόσμο της σιωπής», το πρώτο ντοκιμαντέρ που βραβεύτηκε με τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες, ενώ τιμήθηκε και με Οσκαρ. Ηταν ένας μικρός θρίαμβος του ονειροπόλου εξερευνητή, που ανακάλυψε νέους ορίζοντες και για το θέαμα, ένα χρόνο προτού γίνει διευθυντής του Ωκεανογραφικού Μουσείου του Μονακό.
Για τα κινηματογραφικά και τηλεοπτικά του σχέδια, ο Kουστό αρχικά στηρίχτηκε οικονομικά σε μια εταιρεία εξόρυξης πετρελαίου, παρέχοντας ως αντάλλαγμα πολύτιμες γεωλογικές πληροφορίες για τον βυθό της Ερυθράς Θάλασσας. Στη συνέχεια απευθύνθηκε σε Αμερικανούς τηλεοπτικούς παραγωγούς. Το επιχείρημά του, όπως διατυπώνεται στη σημερινή «Οδύσσεια», ήταν αφοπλιστικό: «Κύριοι, θα αφηγηθώ την ιστορία μιας ομάδας ανθρώπων που θα εξερευνήσουν έναν νέο κόσμο. Δεν σκοπεύω να γυρίσω ντοκιμαντέρ για ζώα ή ψάρια». Ο Φιλίπ τότε είχε αρνητική εικόνα για τον πατέρα του. Πίστευε πως ονειρεύεται δόξα σαν αυτή της Ντίσνεϊ, ενώ δεν σέβεται όσο θα έπρεπε το φυσικό περιβάλλον.
Από το 1967 έως το 1970 το «Καλυψώ» διέσχισε την Ερυθρά Θάλασσα, τον Ινδικό Ωκεανό, τον Ατλαντικό και τον Ειρηνικό κινηματογραφώντας υλικό για 12 ωριαίες ταινίες που προβλήθηκαν στις τηλεοράσεις όλου του κόσμου. Τα επόμενα χρόνια ο Kουστό συμφιλιώθηκε με τον Φιλίπ ασπαζόμενος τις περιβαλλοντολογικές του ανησυχίες. Εφτασαν μαζί μέχρι την άκρη του κόσμου. Ενδεικτική της αφύπνισης της οικολογικής του συνείδησης είναι η φράση που απευθύνει στους συντρόφους του όταν πατούν για πρώτη φορά το χιόνι της Ανταρκτικής: «Παρακαλώ, σκουπίστε τις σόλες σας· είναι γεμάτες γράσο».
Το 1975 το «Καλυψώ» ήρθε στο Αιγαίο, ύστερα από πρόσκληση της ελληνικής κυβέρνησης. Ανακάλυψε ναυάγια, όπως του «Βρετανικού», και αρχαιολογικούς θησαυρούς. Ξανάφερε στον αφρό και τον μύθο της χαμένης Ατλαντίδας, αποκλείοντας όμως την ύπαρξή της.
Στην «Οδύσσεια» πρωταγωνιστούν ο Λαμπέρ Ουιλσόν, ο Πιερ Νινέ και η Οντρέ Τοτού. Πρεμιέρα στις 8/12.