Υπάρχουν τρία βίντεο που αξίζει να δει κάποιος στο YouTube –αυτή τη βάση κινούμενης εικόνας που είναι λάκκος νοσταλγίας– με αφορμή τα 30 χρόνια από την κυκλοφορία του «Νevermind». Στο πρώτο κλιπ, το «Smells Like Teen Spirit» κάνει το ντεμπούτο του, δημόσια, σε μια συναυλία στο Σιάτλ, ένα μήνα προτού ηχογραφηθεί. Ο Κερτ Κομπέιν αναφέρει τον τίτλο του τραγουδιού, οι θεατές δεν αντιδρούν. Δεν φαντάζονται τι θα επακολουθήσει.
Το δεύτερο απόσπασμα μας μεταφέρει στο αυγουστιάτικο φεστιβάλ του Ρέντινγκ, εκεί όπου οι Nirvana θα θριαμβεύσουν την επόμενη χρονιά. Ακούγεται το ριφ της κιθάρας, μπαίνουν τα τύμπανα και το μπάσο. Οσοι έχουν στριμωχτεί κοντά στη σκηνή αντιδρούν χορεύοντας. Οι υπόλοιποι στέκονται παγωμένοι.
Δεν ξέρω πώς σχηματίζεται ένα κοινό, μα εκείνη τη στιγμή βλέπουμε το τραγούδι να μεταμορφώνεται ύπουλα σ’ ένα τεράστιο αγκίστρι που γαντζώνει το μυαλό των ανθρώπων. «Είναι η μέθοδος να γράφω μελωδίες», είχε αναφέρει ο Κομπέιν στον βιογράφο του συγκροτήματος Μάικλ Αζεραντ.
Στο τελευταίο απόσπασμα, ο χαριτωμένος παρουσιαστής του MTV αναγγέλλει την παγκόσμια πρεμιέρα του βιντεοκλίπ, μια εβδομάδα μετά την έκδοση του άλμπουμ, τον Σεπτέμβρη του ’91. Ημουν κι εγώ εκεί, μια μέρα πριν κλείσω τα δεκαεπτά, και δεν θα ξεχάσω την επίδραση που άσκησε πάνω μου το τραγούδι. Λες κι ένα χέρι με είχε τινάξει μακριά από το πατρικό σαλόνι.
Τέτοια κομμάτια σε αποκόβουν από την καθημερινότητα, σε τοποθετούν σ’ ένα όνειρο έντασης, για να σε γυρίσουν εξαντλημένο στην αληθινή ζωή με τον πιο βίαιο τρόπο.
Για να είμαστε δίκαιοι, το «Nevermind» δεν αποτέλεσε μια καινοτόμο δισκογραφική πρόταση όπως το «Daydream Nation» των Sonic Youth ή το «Surfer Rosa» των Pixies, κυκλοφορίες αμφότερες το ’88. Αλλά το κοινωνικό τράνταγμα που προκάλεσε ήταν σαφώς πιο ισχυρό, επειδή αποκάλυψε ένα ολόκληρο έθνος νέων που ήταν κουλουριασμένο πίσω από ένα συγκεκριμένο μουσικό ιδίωμα, γεγονός που οδήγησε αναπόφευκτα στο τέλος του ιδιώματος.
Αφού η εφηβική ωμότητα (στον βαθμό που η ωμότητα είναι καμουφλαρισμένη αθωότητα) αξιοποιήθηκε και παρουσιάστηκε στην πιο εξωστρεφή της μορφή, έχασε το μοναδικό της όπλο. Την αιχμή.
Ακόμα κι αν οι Nirvana απέφυγαν την παγίδα του εμπορικού ήχου, διατηρώντας μια τραχιά στάση απέναντι στη βιομηχανία του θεάματος, υπερασπιζόμενοι την πανκ καταγωγή τους, στην πραγματικότητα άνοιξαν τον δρόμο για την παρακμή του ανεξάρτητου ροκ. Στην εποχή που ζούμε, τα περισσότερα αξιόλογα συγκροτήματα έχουν επαρκείς δεξιότητες, έχουν καταναλώσει τεράστιες ποσότητες μουσικής, μα δυστυχώς απουσιάζει από το σώμα των συνθέσεών τους το βασικότερο μέρος: το νεύρο, το κεντρί.
Ο Κομπέιν ήταν επίσης προσηλωμένος στη μουσική. Ενας σχολαστικός που συνήθιζε να συντάσσει στα τετράδιά του λίστες με τ’ αγαπημένα του ακούσματα. Αλλωστε, ποτέ δεν απέκρυψε τις επιρροές που δέχτηκε από ένα πλήθος μουσικών. Το πρόγραμμά του όμως ήταν διαφορετικό, καθώς αυτό που τόλμησε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 ήταν να γεφυρώσει στοιχεία από μπάντες που ήταν αντίθετης λογικής, δομώντας παράλληλα έναν αυθεντικό προσωπικό ήχο που έδειχνε απλόχερα τις πηγές του. Ηταν ευγνώμων για τους συναδέλφους του, επειδή πίστευε πως η μουσική είναι στρώσεις από γενιές. Μέσα από τα τραγούδια του έφτιαξε ένα δίχτυ για να τις διαφυλάξει και να τις προσφέρει σ’ ένα ευρύ κοινό, επιμένοντας ταυτόχρονα στην αυτονομία του.
Επομένως, αν από τη μία, το ακουστικό κονσέρτο στη Νέα Υόρκη, που τυπώθηκε μετά την αυτοκτονία του, κατέληξε να είναι ένας δίσκος διασκευών, από την άλλη, αυτό που συνέβη ήταν να σβηστούν από τ’ αυτιά των ακροατών οι πρωτότυπες εκτελέσεις και να αντικατασταθούν από εκείνες των Nirvana. Κι ας επρόκειτο για μια σύνθεση του Μπόουι ή ένα μπλουζ του Λεντ Μπέλι.
Οι ενδοιασμοί
Επιστρέφοντας στο ’91, θυμάμαι πως είχα ενδοιασμούς ν’ αγοράσω το «Nevermind». Πίστευα πως το «Teen Spirit» θα ήταν το μοναδικό σπουδαίο κομμάτι. Οταν έβαλα τον δίσκο στο πικάπ, δεν ενθουσιάστηκα. Ωστόσο, γρήγορα κάτι άλλαξε γύρω μου. Αξαφνα, οι συμμαθητές μου ενδιαφέρονταν για τα βινύλια που ανταλλάσσαμε με τους φίλους μου. Είχαμε πάψει να είμαστε αόρατοι.
Αναρωτιέμαι τι εντύπωση να είχα προκαλέσει κουβαλώντας στον μεγάλο σχολικό διάδρομο το εξώφυλλο με το βρέφος που κολυμπά στην πισίνα, έτοιμο ν’ αρπάξει το δολάριο. Μάλλον καμία, συγκριτικά με τις πρόσφατες εξελίξεις, καθώς ο Σπένσερ Ελντεν, τριαντάρης πια, απαίτησε, καθυστερημένα, αποζημίωση. Το γυμνό του μόριο έχει αναπαραχθεί σε εκατομμύρια κόπιες χωρίς την άδεια των γονέων του.
Ξεφυλλίζοντας τη βιογραφία του Αζεραντ, ανακάλυψα μια εναλλακτική φωτογραφία που είχε ετοιμάσει η δισκογραφική εταιρεία. Απλώς είχε αφαιρεθεί το πέος. Ισως η συγκεκριμένη λύση να ικανοποιούσε τον μηνυτή. Δίχως διάθεση να εκφέρω γνώμη (πάντα προτιμούσα τη θέση του ενόχου από του δικαστή), οφείλω να επισημάνω πως κάτι έλειπε από την εικόνα. Δεν ήταν το πουλί. Νομίζω πως ήταν το κεντρί. Μα δεν βαριέσαι.