«Θα πάω στη ζούγκλα με τον Ταρζάν τον παιδικό μου φίλο, παρέα με τον ελέφαντα να μη μου δίνουν ξύλο. Κι αν θα με φάνε τ’ άγρια θηρία, θα με γράψουν και στην ιστορία, πως με φάγανε τα ζώα και όχι η μπόρα του αιώνα».
Αυτοί είναι μερικοί στίχοι από το γνωστό τραγούδι του Γιάννη Μαρκόπουλου, ένα «σουξέ» του 1973, που ακόμη και σήμερα προκαλούν ανατριχίλα σε όσους υπέφεραν τα σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια στο διαβόητο ΕΑΤ/ΕΣΑ κατά τη διάρκεια της επταετίας. Το συγκεκριμένο τραγούδι αναπαραγόταν συνέχεια (λούπα) μέσα στα κολαστήρια των Εσατζήδων, όχι μόνο για να καλύπτουν τις κραυγές τους όπως είναι γνωστό, αλλά ως μια από τις μεθόδους ψυχολογικού βασανισμού που μαζί με τη στέρηση ύπνου οδηγούσε τους κρατουμένους να «σπάσουν» ευκολότερα, όπως προκύπτει από την έρευνα της μουσικολόγου Αννας Παπαέτη, η οποία καταπιάνεται με ένα εν πολλοίς άγνωστο κεφάλαιο της επταετίας. «Νομίζω ότι τείνουμε να υποτιμούμε τους συνταγματάρχες, τους θυμόμαστε ως κωμικούς με τους αστείους λόγους και το κιτς και δεν πιστεύουμε ότι μπορεί να χρησιμοποιούσαν τόσο εξελιγμένες μεθόδους. Από την άλλη, αυτή είναι η επιτυχία αυτού του είδους του βασανισμού. Δεν το βλέπεις, δεν το υπολογίζεις», λέει στην «Κ» η κ. Παπαέτη και συμπληρώνει ότι ο «Ταρζάν» ήταν κοινή αναφορά σε όλα τα θύματα με τα οποία μίλησε για την έρευνά της.
«Οταν το ακούω το μυαλό μου πάει εκεί. Δεν μπορώ να το ξεχάσω», λέει στην «Κ» ο Διονύσης Μαυρογένης, συλληφθείς το 1973. Η επαναλαμβανόμενη μουσική του «Ταρζάν» και ορισμένων ακόμη τραγουδιών της εποχής, και ορισμένα ακόμα, όπως η «Μαρία με τα κίτρινα», τα «Φιλαράκια τα καλά» και το «Ασπρα, κόκκινα, κίτρινα, μπλε», ο εξαναγκασμός των βασανισθέντων να στέκονται όρθιοι για ώρες και να τραγουδάνε, η συνακόλουθη στέρηση ύπνου, καταδεικνύουν ένα σχεδιασμένο σύστημα ψυχολογικού βασανισμού που εφαρμοζόταν σε συνδυασμό με τις εκτεταμένες σωματικές βλάβες. «Εκεί μέσα καταλάβαμε την εξάντληση από την αγρυπνία. Τι σημαίνει να μην μπορείς να κοιμηθείς και να ηρεμήσεις. Κοιμόμαστε όρθιοι με κραυγές και αλαλαγμούς. Περάσαμε ένα έντονο ψυχολογικό και σωματικό βασανιστήριο. Σε 3,5 μήνες στην απομόνωση διαλύεσαι», τονίζει ο κ. Μαυρογένης.
Ωστόσο, το ψυχολογικό κομμάτι των βασανιστηρίων δεν αναδείχθηκε στις δίκες των βασανιστών, όπως μας λέει η κ. Παπαέτη, καθώς υποτιμήθηκε από τους τότε δικαστές σε σχέση με τις σωματικές βλάβες. «Για κάποιο λόγο δύσκολα θεωρούμε ότι ο ήχος ή η μουσική είναι “συνεργός” στα βασανιστήρια. Συμβαίνει επίσης και τα θύματα να υποτιμούν την ψυχική βία σε σχέση με τη σωματική. Θυμάμαι όμως χαρακτηριστικά, έναν από τους βασανισθέντες, ο οποίος ήταν γνωστός για την αντοχή του στον σωματικό πόνο, να μου εξομολογείται ότι αν του έβαζαν “κλαρίνα” στο κελί του θα έσπαγε αμέσως. Ο ήχος τους ήταν κάτι που δεν μπορούσε να αντέξει», επισημαίνει η ερευνήτρια.
Η τρέλα της αϋπνίας
Η χρήση της μουσικής και των θορύβων γινόταν επίσης στη λεγόμενη «ταράτσα» της Μπουμπουλίνας αλλά και στα κρατητήρια της Ασφάλειας του Πειραιά. Εκεί ένα εκκωφαντικό σχολικό κουδούνι χτυπούσε συνέχεια στα τρία μικρά κελιά της απομόνωσης καθ’ όλη τη διάρκεια του 24ωρου, «τρελαίνοντας» τους κρατουμένους από την αϋπνία και τον ασταμάτητο θόρυβο, όπως εξομολογείται στην «Κ» η Ντόρα Κωνσταντίνου. «Θυμάμαι τα κελιά που ήταν τόσο μικρά. Ηταν ίσα ίσα για να ξαπλώσεις και ούτε που έφτανες να ανοίξεις τα χέρια σου. Το κουδούνι χτυπούσε όλη μέρα με μικρά διαλείμματα. Εκείνους δεν τους ενοχλούσε γιατί δούλευαν, ενώ εμείς δεν μπορούσαμε καν να κινηθούμε», επισημαίνει.
Η κ. Κωνσταντίνου, 20χρονη τότε φοιτήτρια της Ανωτάτης Εμπορικής και μέλος του Πατριωτικού Μετώπου, πέρασε έναν μήνα στην Ασφάλεια του Πειραιά, αφότου την κατέδωσε ένας «φίλος» της χωρίς λόγο και αιτία, όπως μας λέει. «Το κουδούνι χτύπαγε με μεγάλη συχνότητα. Οταν το ακούς μέσα στα αυτιά σου, μπορεί να νομίζεις ότι διαρκούσε παραπάνω. Δεν είχαμε αίσθηση του χρόνου. Προσπαθούσα να αποστασιοποιηθώ και, όσο κι αν φανεί περίεργο, καθάριζα μανταρίνια. Καθυστερούσα τόσο πολύ στο ξεφλούδισμά τους που αυτό με βοηθούσε να συγκεντρώνομαι εκεί. Ακόμη και τώρα τα καθαρίζω με τον ίδιο τρόπο», τονίζει.
Ωστόσο, στη δική της περίπτωση ο ψυχολογικός πόλεμος των ένστολων δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα και η ίδια σώθηκε εν μέρει και από την καλή της σχέση με τον ύπνο. «Εχω μια εξαιρετική ικανότητα, να κοιμάμαι αμέσως μόλις κλείσω τα μάτια μου. Οταν υπήρχε ένα μικρό περιθώριο ησυχίας, και πρέπει να πω ότι ορισμένοι φρουροί μας φέρονταν καλύτερα και αυτά τα διαλείμματα ήταν μεγαλύτερα, αποκοιμιόμουν και δεν ξυπνούσα εύκολα. Ο ύπνος για μένα είναι εργαλείο, με αυτόν ξεπερνάω τα προβλήματα», τονίζει. Ωστόσο, θυμάται πως το βασανιστήριο του κουδουνιού είχε «πιάσει» για τα καλά στον συγκρατούμενό της.
«Είχε παλαβώσει. Ηταν άνθρωπος μεγάλης ηλικίας με προβλήματα υγείας. Πολλές φορές προσπαθούσε να με ξυπνήσει για να μιλήσουμε. Δεν μπορούσε να ησυχάσει», αναφέρει.
Στο μείον 1 της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, σε μια σκοτεινή γωνιά της κεντρικής έκθεσης του «Yπνος Project» φοράμε ένα ζευγάρι ακουστικά και ακούμε τη συγκλονιστική μαρτυρία ενός βασανισθέντα Ιλαρχου από την έρευνα της Αννας Παπαέτη: «Στο τέλος δηλαδή είχα παραισθήσεις. Νόμιζα ότι ο τοίχος είναι ένα ψυγείο και πάω να πάρω κόκα κόλα, και τέτοια πράγματα. Με κτυπάγανε και τα πρόσωπά τους αλλοιώνονταν, νόμιζα ότι ήταν φίλοι και συγγενείς μου, και τους λέω “Γιάννη γιατί με χτυπάς”, τέτοια κατάσταση διαμορφωνότανε. Και μαζί ν’ ακούς κι αυτή τη μουσική. “Τα παιδιά τα παιδιά, τα φιλαράκια τα καλά” και “θα πάω στην ζούγκλα με τον Ταρζάν”. Οταν ακούω αυτά τα τραγούδια τώρα μελαγχολώ. Γενικώς μελαγχολώ».
Ενα διακοπτόμενο φθορίζον φως σε κάνει να αποστρέφεις το βλέμμα, ενώ όσο περπατάς πιο βαθιά στο μακρόστενο και στενό θησαυροφυλάκιο της Στέγης, εκεί όπου συνήθως φυλάσσονται έργα τέχνης, οι «πειραγμένοι» ήχοι του κουδουνιού, των τραγουδιών, των θορύβων της χούντας ζωντανεύουν τη φρίκη της εποχής. «Αυτό που θέλαμε με τον Νεκτάριο Παππά που ειδικεύεται στον ήχο ήταν να μεταφέρουμε το κλειστοφοβικό και φρικιαστικό συναίσθημα του να είναι κανείς κλεισμένος σ’ ένα πολύ μικρό χώρο, απομονωμένος, άυπνος και ανελέητα εκτεθειμένος σε επαναλαμβανόμενο ήχο», αναφέρει η κ. Παπαέτη στο σημείωμα της εγκατάστασης.
Στο τέλος των βασανισμών, προτού οι κρατούμενοι επιστρέψουν στο μαρτύριο της απομόνωσης, οι βασανιστές του ΕΑΤ/ΕΣΑ τελείωναν την αδυσώπητη «παράστασή» τους με ένα συγκεκριμένο τραγούδι, τον «Στέφανο» του Αντώνη Καλογιάννη που μόνο τρόμο θα μπορούσαν να προκαλέσουν οι στίχοι του στο μυαλό των κρατουμένων: «Πάει κι ο Στέφανος, ο καλός ο άνθρωπος, με το φωτοστέφανο, που λες. Πάει κι ο Στέφανος, πάει μ’ ένα παράπονο. Εκλαιγαν οι φίλοι του προχθές».
Η «μύηση» των βασανιστών
Για να φτάσουν οι υποψήφιοι βασανιστές έξω από τα κελιά των κρατουμένων περνούσαν εκπαίδευση, η οποία συνίστατο «στο να πραγματοποιήσει τον αποχωρισμό από αυτό το παρελθόν (τους) που ισοδυναμεί με μια έξοδο από τον πολιτισμό», όπως διαβάζουμε στο βιβλίο της Μαρίας Δαράκη – Μάλλε «Οι Εσατζήδες» (εκδ. Κέδρος, 1976).
Αυτή η «έξοδος», η «μύηση» στα νέα τους καθήκοντα και στη νέα τους «οικογένεια» γίνεται κατά βάση με τον ξυλοδαρμό, όπως επισημαίνει η συγγραφέας, και δεν είναι τυχαίο ότι οι βασανιστές αναπαρήγαγαν τις δοκιμασίες της δικής τους εκπαίδευσης. «Στο ΚΕΣΑ το ελατήριο “κουρδίζεται” για να αποδώσει την ενέργειά του στο ΕΑΤ/ ΕΣΑ», αναφέρει η κ. Δαράκη, χωρίς αυτό να τους απαλλάσσει φυσικά από την προσωπική τους ευθύνη.
Αν και ο ψυχολογικός βασανισμός, στον οποίο εμπίπτει η χρήση μουσικής, δεν διερευνήθηκε επαρκώς την περίοδο της χούντας, ερευνητές και ανθρωπιστικές οργανώσεις εκτιμούν ότι τα λεγόμενα «no touch tortures» είναι εξίσου διαδεδομένες τεχνικές και χρησιμοποιήθηκαν σε κρατούμενους στη Χιλή του Αουγκούστο Πινοσέτ και αργότερα στο Αμπού Γκράιμπ και στο Γκουαντάναμο.
Για την έρευνά της η μουσικολόγος Αννα Παπαέτη κατέφυγε στα πρακτικά της δίκης των βασανιστών, ενώ πραγματοποίησε σειρά συνεντεύξεων με βασανισθέντες της επταετίας. Η έρευνά της με τίτλο «Μουσική, Τρόμος και Χειραγώγηση» επικεντρώθηκε στην περίοδο της χούντας με χρηματοδότηση του ευρωπαΐκού προγράμματος «Μαρί Κιουρί» και δημοσιεύθηκε σε επιστημονικά περιοδικά.
Υπνος Project, 18/4 – 19/6. Εγκατάσταση της Αννας Παπαέτη στο μείον 1 της Στέγης. Πληροφορίες: www.sgt.gr.