Υπάρχουν σιωπηρές αλήθειες και υπάρχουν σιωπηρά ψέματα. Οι σιωπηρές αλήθειες είναι συνήθως τόσο αυτονόητες («η νύχτα ακολουθεί την ημέρα») που δεν χρειάζεται να τις προφέρουμε. Τα ψέματα της σιωπής είναι πιο ισχυρά. Είναι πιο εύκολο να τα πεις, αλλά πιο οδυνηρά όταν έρχονται στο φως. Ξέρουμε πως είναι εκεί, αλλά δεν το παραδεχόμαστε. Συχνά είναι μάρτυρες στα ίδια αυτονόητα φαινόμενα: αγάπη, φόβος, άγχος, τα οποία αποτελούν το γενετικό υλικό των περισσότερων ζώων, ημών συμπεριλαμβανομένων.
Αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο βρίσκουμε τη Δήμητρα Τρυπάνη, μια πρωτοποριακή συνθέτρια, η οποία έχει σαλπάρει σε μία σειρά ανορθόδοξων εξερευνήσεων την ανθρώπινης ψυχής με μια βαθιά, στο κέντρο τους, ανησυχία για τις πληγές, τη μελαγχολία, τη σύγχυση, τον φόβο και την αστάθεια που οι άνθρωποι προκαλούν ο ένας στον άλλο και –πιθανώς πιο σημαντικά– στους εαυτούς τους. Είναι αντανακλάσεις μιας κοινωνίας που όπως αντιλαμβάνεται η ίδια, κυριαρχείται από πατριαρχικές αξίες και διεργασίες ταυτότητας του φύλου.
Μια νέα δουλειά, η «Αμίλητη», σε συνεργασία με τον Παντελή Μπουκάλα και την Katherine Wise, είναι μια συναρπαστική πρόκληση στην κοινώς αποδεκτή σοφία και στους μουσικούς κανόνες.
Το «ποιητικό κείμενο» είναι δημιουργία του διακεκριμένου ποιητή Παντελή Μπουκάλα, συντάκτη στην «Καθημερινή» και δύο φορές βραβευμένου των Ελληνικών Κρατικών Βραβείων Ποίησης και Κριτικής. Ο Μπουκάλας έχει εκδώσει πολλά έργα, μεταξύ των οποίων τον «Επιτάφιο» και το «Το αίμα της Αγάπης» (2017), με θεματικές οι οποίες υποστηρίζουν τον λόγο της ανάμειξής του στην «Αμίλητη».
Η Τρυπάνη ενδιαφέρεται για «τη βία ως συναισθηματική κατάσταση του ανθρώπου, τη φυσική ισχύ ως μια δύναμη που οδηγεί στη βαναυσότητα. Είναι πολύ βαθύτερη στο είδος μας από τη θρησκεία ή τον πολιτισμό, επειδή αναδύεται από μια αρχετυπική πίστη τροφοδοτούμενη από τον φόβο που δημιουργεί εντάσεις».
Η ιστορία της «Αμίλητης» χρονολογείται από τη δεκαετία του 1840 στη χερσόνησο της Μάνης, και έχει υπάρξει ως βασική σιωπή στην οικογένεια της Τρυπάνη για όλο αυτό το διάστημα – μια ιστορία που τελικά έμαθε από τον παππού της. Ενα κορίτσι, η Μηλιά, που φέρεται να είναι «ακάθαρτη» τη νύχτα του γάμου της, επιστρέφεται στην οικογένειά της. Καταδικάζεται από τον πατέρα της και τους πέντε αδελφούς της να θαφτεί ζωντανή για να εξαγνιστεί η οικογένεια από την ατιμία.
Η δουλειά της Τρυπάνη εστιάζεται στο σκοτάδι αυτών που είναι συναισθηματικά πληγωμένοι. Οι τεκτονικές πλάκες της αλήθειας και της αναληθείας, των ειπωμένων και των ανείπωτων, συναντώνται στην ταφή στη Μάνη. Αυτό εξηγεί γιατί ο πατέρας και οι αδελφοί στην «Αμίλητη» πληγώνονται στην ψυχή τους όσο το θαμμένο κορίτσι.
Θρηνούν το κορίτσι επειδή αντιλαμβάνονται ότι οι ίδιοι έχουν γίνει συναισθηματικά νεκροί μέσω της πράξης τους. Η τρομερή φύση αυτής της πράξης είναι το χώμα των δικών τους τάφων.
«Αναμμένο κάρβουνο»
Ο Μπουκάλας περιγράφει το αίτημα της Τρυπάνη να γράψει το κείμενο, σαν να πήρε στα χέρια του «ένα αναμμένο κάρβουνο» – μια νέα εμπειρία γι’ αυτόν, κυρίως καθώς η φύση της δουλειάς άνοιγε διάπλατα τον απέραντο πόνο που κρύβεται μέσα της. Αυτός και η Τρυπάνη «πολιόρκησαν αυτόν τον σκληρό, τραγικό πυρήνα» ώσπου η λύση αναδύθηκε σε μια ενιαία γλώσσα μουσικής και ποίησης. Ο Μπουκάλας αναγνώρισε στην ιστορία της Τρυπάνη «ένα δράμα χρονικά πολύ παλιό, ωστόσο πολύ οικείο», τη μορφή της ανδρικής κυριαρχίας όπου οι άγραφοι κανόνες και οι παραδόσεις μιας μικρής κοινότητας μετατρέπουν «τη γυναίκα» που βρίσκεται «στην κυριότητα του συζύγου και του πατέρα της σε θύμα».
Η γνώση του δημοτικού τραγουδιού από τον Μπουκάλα τον είχε ήδη καταστήσει οικείο με «τον αναμφισβήτητο τρόπο όπου η αγάπη ζευγαρώνει με τη βία», εκεί όπου «η προσβολή της τιμής» συνιστά τον πυρήνα του δράματος.
Οπως η Τρυπάνη, η διεθνούς φήμης γλύπτρια Katherine Wise επιχειρεί να βρει νόημα σε έναν κόσμο άνευ νοήματος. «Θέλω να εκφράσω δημιουργικά ό,τι απορροφώ, ακούω και βιώνω στον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε. Συχνά σαστισμένη από τους τρόπους της ανθρωπότητας μες στον κόσμο, παίρνω την απόφαση να χρησιμοποιήσω τη δημιουργική διεργασία για να συμφιλιωθώ με τις τρομερές αρμονίες και δυσαρμονίες που υπάρχουν».
Η ανταπόκριση της Wise στην ανεπεξέργαστη, βασική ποιότητα και εσωτερική ενέργεια του υλικού της, προσείλκυσε την Τρυπάνη, η οποία το αναγνώρισε ως «πολύ θηλυκό και παθιασμένο» και παρατήρησε ότι αυτή «η εσωτερική θηλυκή δύναμη» θα μπορούσε να αποτελέσει ένα συμβολικό τρόπο διατήρησης της ευάλωτης ψυχής της Μηλιάς σε μια μορφή «ιερού γλυπτού».
Ετσι η «Αμίλητη» θα αποτελεί τη διάρθρωση ενός ελληνικού μύθου ο οποίος είναι παγκόσμιος στις αρχετυπικές, ευρείες διαχωριστικές γραμμές. Πέρα από τη σιωπηρή ιστορία στην οικογένεια της Τρυπάνη, η «Αμίλητη» θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί ως μια αλληγορία για τις τόσες θαμμένες μνήμες της μοντέρνας κοινωνίας – ελληνικής ή ιρλανδικής, αγροτικής ή αστικής. «Θαμμένη ζωντανή» είναι επίσης κωδικό όνομα για άλλα είδη καταπίεσης, όπως η ομοφυλοφιλία και η λογοκρισία.
Ο «Τειρεσίας»
Το έργο παρουσιάζει τον «Τειρεσία», μία αναφορά στον τυφλό αμφιφυλόφιλο της ελληνικής μυθολογίας, και κατά συνέπεια στις ασάφειες, αμφιθυμίες, μισές αλήθειες, μισά ψέματα, ισχυρές και ανίσχυρες πιθανότητες. Την άρνηση στο προφανές, την ηθελημένη κώφωση στα τραγούδια των στερημένων, την τυφλότητα στη λεπρή εικόνα της πολιτικής.
Αυτό που με εντυπωσιάζει σε αυτό το έργο είναι ότι η Τρυπάνη είναι σοφή. Η συναισθηματική της νοημοσύνη σε σύμπραξη με την ειλικρίνεια του κειμένου του Μπουκάλα και το «ιερό γλυπτό» στο σκηνικό της Wise, δημιουργούν κάτι όμορφο μέσα από τη σκληρή κτηνωδία της ανθρώπινης φύσης. Υπάρχει ένα φως στα βάθη του σκότους, ένα παράθυρο ευκαιρίας εάν η Τρυπάνη και οι ηθοποιοί της μπορέσουν να αναρριχηθούν και να απελευθερώσουν τα φαντάσματα της μνήμης.
* Μετάφραση στα ελληνικά Βέρα Κονιδάρη.
Το έργο ανεβαίνει στις 11, 12 και 13 Οκτωβρίου στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Με αγγλικούς υπέρτιτλους. Ωρες έναρξης: 20.30 (την Κυριακή στις 19.00).