«Ο παππούς και η γιαγιά από την πλευρά της μητέρας μου, με καταγωγή από την Κρήτη, όταν ήμουν μικρός, μου έλεγαν ιστορίες από την περίοδο της Κατοχής στο νησί. Ο παππούς είχε χάσει πατέρα και αδελφό, τους εκτέλεσαν οι Γερμανοί στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο». Εκτοτε, όσο μεγάλωνε, ο Μάνος Καρατζογιάννης ήθελε να μάθει όλο και περισσότερες λεπτομέρειες γι’ αυτό το οικογενειακό τραύμα. Πέρυσι, ο φίλος του, ιστορικός ερευνητής Χρίστος Σολωμός, ο οποίος έχει ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο, την καταγραφή προφορικών μαρτυριών σε σχέση με τη γερμανική Κατοχή, του μίλησε για το υλικό που συγκέντρωνε και μελετούσε.
«Εντυπωσιάστηκα», λέει στην «Κ» ο σκηνοθέτης και καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου «Σταθμός». «Γιατί δεν αφορούσαν το ηρωικό μέτωπο, που λίγο πολύ είχαμε μάθει γι’ αυτό από τα σχολικά βιβλία ή κάποιες παλιές ελληνικές ταινίες. Εστίαζε στην επιβίωση του μέσου Αθηναίου εκείνη την περίοδο. Ηρθα σε επαφή με σπαρακτικές ιστορίες, τρυφερές, σκληρές, ευαίσθητες, απάνθρωπες αλλά και αστείες. Λεπτομέρειες που δεν γνώριζα. Ηταν σαν ένας διάλογος που δεν πρόλαβα να κάνω με τον παππού μου, για τα τραύματα που άφησε σε εκείνον η Κατοχή. Συνήθως βλέπουμε την Ιστορία από την πλευρά των γεγονότων και των δημοσίων προσώπων. Υπάρχουν όμως αυτοί οι “αισθηματικοί άνθρωποι” όπως τους χαρακτηρίζει ο Γιώργος Χειμωνάς στο “Γιατρός Ινεότις”, οι “αφύλακτοι αριστοκράτες της Ιστορίας” που αναφέρει η Λούλα Αναγνωστάκη στο θεατρικό “Σ’ εσάς που με ακούτε”, οι οποίοι κουβάλησαν αυτή την περίοδο στις ράχες τους».
Ο βομβαρδισμός του Πειραιά, οι 500.000 νεκροί από την πείνα, περισσότεροι δηλαδή από όσοι χάθηκαν στο μέτωπο, ένα εκατομμύριο άνθρωποι με έντονα τραύματα που τους άφησαν ανικανότητα σε σωματικό ή ψυχικό επίπεδο, ήταν αλήθειες που τον συγκλόνισαν. «Περίοδος τραυματική, που πρέπει να αναλογιστούμε τι άφησε σε όσους την έζησαν και τι άφησε σε εμάς». Με αυτές τις σκέψεις έγραψε και σκηνοθέτησε τους «Μάρτυρες των Αθηνών», «με κύριους άξονες την ατομικότητα και την ενσυναίσθηση».
Μια παράσταση που ανέβηκε πριν από λίγες ημέρες στο θέατρο «Σταθμός» και αφηγείται μια προσωπική, αλλά και τη συλλογική ιστορία ενός ολόκληρου λαού. Και αυτό, 75 χρόνια από την απελευθέρωση της Αθήνας, που συμπληρώθηκαν το 2019, ενώ το 2020 ολοκληρώνονται 80 χρόνια από την κήρυξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Πρόσφατη είναι και η επέτειος των 75 χρόνων από την απελευθέρωση του Αουσβιτς.
«Θέλησα να σταθώ στην Αθήνα της Κατοχής για να δω πώς επιβίωσαν οι Αθηναίοι σε μια εποχή κατά την οποία η ζωή δεν είχε αξία», λέει ο Μάνος Καρατζογιάννης. «Συγκλονιστική ήταν η στιγμή που οι Αθηναίοι –λες και ήταν συντονισμένοι– έκλεισαν τα παραθυρόφυλλα των σπιτιών τους, με την εισβολή των Γερμανών στην Αθήνα. Ηταν η πρώτη μορφή συλλογικής αντίστασης στην πόλη. Ενα άλλο θέμα ήταν οι Εβραίοι της πόλης, επίσης ο βομβαρδισμός του Πειραιά από τους συμμάχους, η εσωτερική προσφυγιά. Ακόμη, η πορνεία μέσα στην Κατοχή, οι γυναίκες που πήγαιναν με Γερμανούς και Ιταλούς αξιωματικούς. Ο τρόπος που έσωσαν αρχαιολόγοι και αρχιτεχνίτες τα αρχαία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου για να μην τα βρουν οι Γερμανοί είναι επίσης μια συγκινητική ιστορία».
Τα πολύ μεγάλα αγάλματα και ανάγλυφα θάφτηκαν σε τάφρους που ανοίχτηκαν στις ίδιες αίθουσες. Πολλά αρχαία φυλάχθηκαν στα υπόγεια της Τράπεζας της Ελλάδος και άλλα σε ορύγματα, στη βόρεια πτέρυγα του μουσείου. Στις αίθουσες απέμειναν μόνο τα βάθρα και όταν έφθασαν οι Γερμανοί στο μουσείο, αντί για αγάλματα βρήκαν άδειους χώρους και ανέκφραστους φύλακες και αρχαιολόγους. Στις πιέσεις τους απάντησαν σιβυλλικά: τα αρχαία είναι εκεί όπου όλοι γνωρίζουν, κάτω από τη γη. «Στέκομαι όμως και στο χιούμορ, τη δύναμη των ανθρώπων τότε, που ενώ ζούσαν με τον φόβο των γερμανικών μπλόκων, της τιμωρίας και του θανάτου, έκαναν φάρσες και αστεία. Βρήκα σχετική διήγηση του Αλέκου Σακελλάριου».
Είναι η δεύτερη φορά που ο Καρατζογιάννης ερευνά τη συλλογική μνήμη. Μετά την παράσταση για την Ελένη Παπαδάκη και τα Δεκεμβριανά, με τη Μαρία Κίτσου, την οποία παρουσίασε το 2016 στην Πειραματική Σκηνή του Εθνικού, τώρα επιστρέφει στην Αθήνα της Κατοχής. «Η Κατοχή είναι η απαρχή των χρόνων που ζήσαμε στη μεταπολίτευση. Σε εκείνη την περίοδο αισθάνομαι ότι κρύβονται πολλά σχετικά με την πολιτική μας θέση, την κουλτούρα μας, τη διχόνοια, τα τραύματά μας και το πώς τα μεταχειριζόμαστε».
Με άξονα την ενσυναίσθηση
Το υλικό του βασίστηκε στις «Μαρτυρίες Κρήτη 1941» του Κώστα Χατζηπατέρα και της Μαρίας Φαφαλιού (εκδ. Κέδρος), σε ιστορική έρευνα, ντοκιμαντέρ, μαρτυρίες, ενώ στην παράσταση υπάρχουν και στοιχεία μυθοπλασίας. Στο θέατρο «Σταθμός», στο Μεταξουργείο, παρακολουθούμε οκτώ διαφορετικούς ήρωες – μάρτυρες σε εννέα μαρτυρίες. «Ενας άξονας είναι η ενσυναίσθηση: πώς ο ένας μπαίνει στη θέση του άλλου και πώς, εντέλει, αυτοί οι τόσο διαφορετικοί άνθρωποι βίωσαν την ιστορία με αρκετά κοινό τρόπο». Οι ηθοποιοί Μαριέτα Σγουρδαίου, Αθηνά Τσιλύρα, Ρουμπίνη Βασιλακοπούλου, Μάρκος Μπούγιας, Εβίτα Ζημάλη, Γιώργος Παπαπαύλου, Θεοδώρα Μαστρομηνά και Κατερίνα Φωτιάδη, μέσα σε 110 λεπτά ξεδιπλώνουν τα παιδικά χρόνια των παππούδων μας φθάνοντας ώς τη ρίζα της μεταπολιτευτικής μας ιστορίας.