Ζαατάρι, στρατόπεδο προσφύγων, Ιορδανία. Σε μια αλάνα γεμάτη πέτρες, στην αχανή πόλη των σκηνών και των τροχόσπιτων, ο βασιλιάς, ντυμένος με βρώμικο τζιν παντελόνι και μια αυτοσχέδια κάπα, σηκώνει το ξύλινο σκήπτρο του και αναγγέλλει την πρόθεσή του να χωρίσει στα δύο το βασίλειό του. Ετσι άρχισε η παρουσίαση του «Βασιλιά Ληρ»: για τα εκατό παιδιά που συμμετέχουν στην παράσταση, είναι η πρώτη επαφή τους με τον Σαίξπηρ, αν και έχουν ήδη γνωρίσει σε βάθος την τραγωδία.
Ολα είναι πρόσφυγες που εγκατέλειψαν τη Συρία εξαιτίας του πολέμου. Πολλά δυσκολεύονται ακόμα να κοιμηθούν ή αναπηδούν σε κάθε δυνατό θόρυβο. Και τώρα, το σπίτι τους είναι σε αυτό το απομονωμένο, άδεντρο στρατόπεδο, έναν τόπο φτώχειας, αβεβαιότητας και πλήξης.
Αντανακλώντας τη δημογραφία της ευρύτερης προσφυγικής κρίσης της Συρίας, περισσότεροι από τους μισούς εκ των 587.000 προσφύγων που έχουν καταγραφεί στην Ιορδανία είναι κάτω των 18 ετών, σύμφωνα με τον ΟΗΕ. Γύρω στα 60.000 παιδιά και έφηβοι μένουν στο στρατόπεδο Ζαατάρι, όπου περίπου το ένα τέταρτο παρακολουθούν σχολικά μαθήματα. Γονείς και εργαζόμενοι στους φορείς ανθρωπιστικής βοήθειας φοβούνται πως ο πόλεμος στη Συρία απειλεί να δημιουργήσει μια χαμένη γενιά παιδιών.
Η παρουσίαση του «Βασιλιά Ληρ» ήταν το αποτέλεσμα πολύμηνης προσπάθειας να καταπολεμηθεί αυτή η απειλή. «Η παράσταση έχει στόχο να ξαναφέρει πίσω το γέλιο, τη χαρά και την ανθρωπιά», λέει ο σκηνοθέτης της, ο Ναουάρ Μπουλμπούλ, 40χρονος Σύρος ηθοποιός γνωστός στην πατρίδα του για τον ρόλο του σε ένα εξαιρετικά δημοφιλές ιστορικό δράμα που μεταδιδόταν σε πολλές αραβικές χώρες. Καπνίζοντας στριφτά τσιγάρα, ο Ναουάρ περιγράφει πώς όταν ξέσπασε η συριακή εξέγερση, το 2011, συμμετείχε σε διαδηλώσεις, σε τραγούδια – συνθήματα και μπαίνοντας στο μάτι των αρχών ασφαλείας. Ενα θεατρικό έργο που σκηνοθέτησε απαγορεύτηκε και ένας συνάδελφός του, ηθοποιός που υποστήριζε την κυβέρνηση, τον πληροφόρησε ότι είτε θα έπρεπε να εμφανιστεί στην τηλεόραση για να «ανασκευάσει» τη στάση του ή αλλιώς θα συλλαμβανόταν. «Του είπα ότι θα το σκεφτόμουν, και σε μία βδομάδα ήμουν έξω από τη χώρα», λέει.
Σε ένα τετράγωνο γης
Την περασμένη χρονιά, ο ίδιος και η Γαλλίδα σύζυγός του εγκαταστάθηκαν στην Ιορδανία, όπου φίλοι τον κάλεσαν να βοηθήσει στη διανομή βοήθειας στο Ζαατάρι. Η επίσκεψη του αποκάλυψε αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «το μεγάλο ψέμα» της διεθνούς πολιτικής, η οποία δεν κατάφερε να σταματήσει τον πόλεμο. Τα παιδιά στο στρατόπεδο τον πίεσαν να υποσχεθεί ότι θα ξαναγυρίσει, και το έκανε – με σχέδιο να αποδείξει ότι ακόμα και μέσα σε τόσο άσχημες συνθήκες οι πιο ατυχείς των ανθρώπων μπορούν να δημιουργήσουν υπέροχο θέατρο.
Ο ήλιος έλαμπε την ημέρα της παράστασης, που στήθηκε σε ένα πετρώδες τετράγωνο γης περιτριγυρισμένο από ένα φράχτη με συρματόπλεγμα. Οι δώδεκα βασικοί ηθοποιοί στέκονταν στη μέση, ενώ οι υπόλοιποι πίσω τους, ένας χορός που πρόσφερε σχόλια και δραματικά ηχητικά εφέ. Οι θεατές κάθονταν καταγής.
Οταν οι δύο μεγαλύτερες κόρες του Ληρ προσπαθούσαν να τον ξεγελάσουν με κολακείες σε κομψά, «καθαρευουσιάνικα» αραβικά, τα μέλη του χορού φώναζαν «Ψεύτρες! Υποκρίτριες!» μέχρι που οι δύο αδελφές τούς είπαν να το βουλώσουν. Οταν η τρίτη αδελφή αρνήθηκε να ακολουθήσει την τακτική των άλλων, τα μέλη του χορού φώναξαν: «Είσαι αληθινή! Τίμια!» μέχρι που ο βασιλιάς τους επέβαλε τη σιωπή. Σε άλλες σκηνές αργότερα, τον βασιλιά παρενοχλούσε ο Τρελός, που φορούσε μια περούκα με τα χρώματα του ουράνιου τόξου, ενώ οκτώ αγόρια έπαιξαν μια χορογραφημένη ξιφομαχία με κομμάτια πλαστικών σωλήνων. Στο έργο παρεμβλήθηκαν και μερικές σκηνές από τον «Αμλετ», δυσκολεύοντας την παρακολούθηση της πλοκής. Κάποια στιγμή, ένα βυτίο που μετέφερε νερό πέρασε σηκώνοντας σύννεφο σκόνης. Ωστόσο, το γεγονός και μόνο ότι το έργο παιζόταν ήταν αρκετό για τους εκατοντάδες θεατές.
Μετά τη δραματική κάθοδο του Ληρ στην παραφροσύνη και στον θάνατο, οι ηθοποιοί πλησίασαν το κοινό ψάλλοντας θριαμβευτικά «Να ζει κανείς ή να μη ζει!», σε αγγλικά και αραβικά. Οι θεατές ξέσπασαν σε χειροκροτήματα. Ο σκηνοθέτης μάς είπε ότι τα παιδιά ενθουσιάστηκαν γιατί ήταν η πρώτη φορά που κάποιοι τα χειροκροτούσαν.
Υπερήφανοι γονείς
Μετά την παράσταση, καθώς οι δημοσιογράφοι μιλούσαν με τους ηθοποιούς, γονείς υπερηφανεύονταν για το ταλέντο των παιδιών τους. «Είμαι η μητέρα του βασιλιά Ληρ!» δήλωσε η Ιντισάρ αλ-Μπαραντάν όταν τη ρώτησαν αν είχε δει όλο το έργο. Είχε φέρει μαζί της καμιά εικοσαριά συγγενείς για να δουν την παράσταση, είπε, και πρόσθεσε ότι ο γιος της είναι επίσης σπουδαίος τραγουδιστής.
Αλλοι γονείς χαρακτήρισαν το εγχείρημα αυτό σαν μια σπάνια ακτίνα φωτός στην γκρίζα ζωή του στρατοπέδου. Ο Χατέμ Αζάμ, που η κόρη του, η 12χρονη Ροουάν, ερμήνευσε μία από τις κόρες του Ληρ, είπε ότι η οικογένεια έφυγε από τη Δαμασκό αφού προηγουμένως κυβερνητικές δυνάμεις έκαψαν το ξυλουργείο τους. Εφτασε στο Ζαατάρι πριν από ένα χρόνο μαζί με άλλα πέντε μέλη της οικογένειάς του, αλλά ένας αδελφός του αρρώστησε και πέθανε λίγες μέρες μετά και η ηλικιωμένη μητέρα του δεν μπόρεσε να προσαρμοστεί στο κλίμα της ερήμου και πέθανε και αυτή.
Δίσταζε να στείλει τα παιδιά του στο σχολείο, φοβούμενος ότι μπορεί να κολλήσουν αρρώστιες στις στριμωγμένες τάξεις, κι επίσης δεν τα άφηνε να τριγυρίζουν στο στρατόπεδο γιατί δεν ήθελε να αρχίζουν να καπνίζουν ή να αποκτήσουν άλλες κακές συνήθειες. Το θεατρικό πρόγραμμα, όμως, είχε αρχίσει κοντά στο σπίτι τους και η κόρη του είχε ενθουσιαστεί τόσο πολύ με αυτό που την άφησε να πάει. «Η κόρη μου είχε μια ευκαιρία να παίξει σε μικρή ηλικία, και αυτό μπορεί να τη βοηθήσει στο μέλλον», είπε.
Η μητέρα της 13χρονης Μπουσρά αλ-Χομεγίντ, που υποδύθηκε μια άλλη κόρη του Ληρ, είπε ότι η οικογένειά της έφυγε από τη Συρία όταν μια οβίδα σκότωσε την ανιψιά και τον ανιψιό της. «Το στρατόπεδο είναι μια ατελής ζωή, μια προσωρινή ζωή. Ελπίζουμε πως η παραμονή μας εδώ θα είναι περιορισμένη». Η Μπουσρά, χαμογελώντας πλατιά και φορώντας ακόμη το κίτρινο χάρτινο στέμμα της, είπε ότι ποτέ πριν δεν είχε παίξει θέατρο και ότι θέλει να συνεχίσει. «Μ’ αρέσει που μπορώ να αλλάξω την προσωπικότητά μου και να γίνω μια άλλη», συμπλήρωσε.