Η μεγάλη, βαριά, σιδερένια πόρτα του περιμετρικού κιγκλιδώματος, που ορίζει το κτίριο και τους αχανείς κήπους στη συμβολή των οδών Χρυσοστόμου Σμύρνης και Δημοκρατίας 6 στην Αγία Παρασκευή, είναι ανοικτή. Η πολυθρύλητη βίλα του Αλέξανδρου Ιόλα γεμίζει πάλι με κόσμο με αφορμή την παράσταση «Αλέξανδρος Ιόλας», 27 χρόνια μετά τον θάνατο του αμφιλεγόμενου μαικήνα των τεχνών και τη συνεπακόλουθη λεηλασία της πολυτελούς κατοικίας του.
Το σούρουπο έχει πέσει. Η υγρασία τονίζει τη χαρακτηριστική ευωδιά των πανύψηλων ευκαλύπτων και του νυχτολούλουδου στους κήπους. Προβολείς και ασπροκόκκινες ταινίες περίφραξης οριοθετούν τους χώρους στους οποίους μπορεί να κινηθεί το κοινό στην έκταση των 1.700 τετραγωνικών μέτρων. Το βλέμμα πέφτει αναπόφευκτα σε σκληρές εικόνες κατάρρευσης και λεηλασίας. Ανελέητο tagging παντού. Ούτε καν ένα περίτεχνο γκράφιτι, φόρος τιμής στον πάλαι ποτέ ιδιοκτήτη αυτού του ξεχωριστού οικήματος. Τα κουφώματα από τις πόρτες και τα παράθυρα ξεχαρβαλωμένα, σπασμένα, ανύπαρκτα. Τα μάρμαρα, σήμα κατατεθέν της διάσημης βίλας, διαλυμένα, κλεμμένα, βρωμισμένα. Η υγρασία διαβρώνει τοίχους και ταβάνια. Προχωράμε προς τη μεγάλη σάλα δεξιώσεων, στον πρώτο όροφο. Συνεχώς, εικόνες ντροπής. Εδώ, που «κάποτε κοσμούσαν τους τοίχους είκοσι πίνακες Πικάσο», όπως με πληροφορεί ο συγγραφέας του βιβλίου «Αλέξανδρος Ιόλας: η ζωή μου» Νίκος Σταθούλης, πάνω στο οποίο βασίστηκε η παράσταση που θα δούμε σε λίγο, δεν υπάρχει παρά η σκληρή εικόνα του χρόνου της παραίτησης.
Δωρεά στο κράτος
«Ο Ιόλας ήθελε να χαρίσει τη βίλα και το πολύτιμο περιεχόμενό της στο ελληνικό κράτος. Να γίνει η μεγάλη ιδιωτική συλλογή του έργων τέχνης δημόσια περιουσία-παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές των Ελλήνων. Η Μελίνα, όμως, που ήταν υπουργός Πολιτισμού, αλλά και φίλη του Ιόλα, φοβήθηκε το ολοένα αυξανόμενο κύμα αυριανισμού και μισαλλοδοξίας που είχε θεριέψει τότε και αρνήθηκε», παρατηρεί με λύπη ο συγγραφέας και συνεργάτης του Αλέξανδρου Ιόλα. Ετσι, 10.000 έργα τέχνης, αντί να αποτελέσουν τη συλλογή ενός νέου μουσείου, που θα συνέδεε την ελληνική με την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά, κλάπηκαν και διοχετεύθηκαν προς άγνωστες κατευθύνσεις.
Σε λίγο αρχίζει η παράσταση. «Στάζει. Από κάπου στάζει. Δεν αντέχω τις σταγόνες που κυλάνε. Κενό. Η ζωή μου; Πώς να ήταν άραγε η ζωή μου; Πώς έζησα; Με ποιους; Πώς κατάντησα έτσι;», μονολογεί ο Χριστόφορος Αντωνιάδης, που υποδύεται τον Αλέξανδρο Ιόλα και υπογράφει τη σκηνοθετική σύλληψη της παράστασης. Σε ένα μαρμάρινο βάθρο, η μητέρα του Ιόλα, Περσεφόνη Κουτσούδη, την οποία ερμηνεύει εξαιρετικά η Χριστίνα Μυσίρη. Τα πολυτελή κοστούμια του σχεδιαστή Βασίλη Ζούλια προσδίδουν την απαραίτητη δόση glamour, που ταιριάζει σε μια μυθική ζωή. Γιατί η ζωή του Ιόλα, του «ανθρώπου που πήγαινε κόντρα στους θυμωμένους ωκεανούς», όπως έλεγε γι’ αυτόν ο Μαξ Ερνστ, ήταν ένας συγκερασμός αντιθέσεων, του λαϊκού και του κοσμοπολίτικου, του εκλεπτυσμένου και του φτηνού. Ο άνθρωπος που «αγαπούσε τα άκρα και μισούσε τη μετριότητα» ήταν πάντα επί σκηνής, πρώτα ως χορευτής, έπειτα ως καλλιτεχνικός διευθυντής μπαλέτου, τέλος ως ιμπρεσάριος τέχνης. Ο «Μέγας σουρεαλιστής», όπως τον αποκάλεσαν, όντως έζησε και πέθανε σουρεαλιστικά. Στο τέλος, ένα χάος, ούτε διαθήκη ούτε συλλογή. Μόνο πίκρα, μοναξιά και το παράπονο ότι η Ελλάδα τον πλήγωσε. Οι κατηγορίες πολλές, αλλά δεν αποδείχθηκαν ποτέ. Κακόβουλα δημοσιεύματα, επαρχιώτικη εμπάθεια, καταστροφική εμμονή ήταν ό,τι απέμεινε. Στη Γαλλία, βέβαια, του απονεμήθηκε το Βραβείο των Γραμμάτων και Τεχνών. Ο Κώστας Γαβράς συγκέντρωσε 150 υπογραφές επιφανών ανθρώπων υπέρ του Ιόλα. Ο διεθνής Ελληνας σκηνοθέτης κάνει πράξη μία ρήση του Ιόλα: «Στη βρωμιά ρίξε χρώμα, στην κακία ουρανό». Μόνο η «Καθημερινή» δημοσίευσε τότε τη συγκεκριμένη επιστολή.
Με τους πρωτοπόρους
Ο Ιόλας, όμως, ήταν, πάνω απ’ όλα, μία μυθική προσωπικότητα. Μοιράστηκε τη ζωή του με τους πρωτοπόρους των τεχνών και των γραμμάτων του 20ού αιώνα: Καβάφης, Παλαμάς, Σικελιανός, Δημ. Μητρόπουλος (του είπε: «Αν αγαπάς την Ελλάδα, να φύγεις το ταχύτερο»), Τζόρτζιο ντε Κίρικο («Του χρωστώ το πρώτο μου παθιασμένο φιλί»), Ζαν Κοκτό («Σπουδαίος εραστής»), Πολ Βαλερί, Αντρέ Μπρετόν, Θεοδώρα Ρούσβελτ («Η εγγονή του προέδρου Ρούσβελτ ξεμυαλίστηκε από έναν Ελληνα χορευτή»), Πάμπλο Πικάσο, Αλέξης Ακριθάκης, Νάνος Βαλαωρίτης, Νίκος Εγγονόπουλος, Κώστας Ταχτσής, Αντι Γουόρχολ, Γκρέτα Γκάρμπο, Μαξ Ερνστ (όταν πέθανε ο Ερνστ, ο Ιόλας έκλεισε όλες του τις γκαλερί).
Η παράσταση-ντοκουμέντο τελειώνει με ένα σπαρακτικό μονόλογο: «Δεν χρωστώ τίποτα και σε κανέναν. Μόνο στη ζωή. Και εκεί, είμαι συνεπής. Πληρώνω κάθε μέρα. Μόνο το φως δεν μπορώ να πληρώσω. Δεν μπορώ να το κοστολογήσω». Ο Ιόλας πεθαίνει στη Νέα Υόρκη από AIDS, από μολυσμένη μετάγγιση αίματος. «Δεν τον σκότωσε ο έρωτας». Ακούγονται εκκωφαντικά οι πρώτες νότες του «Paint It Black» των Rolling Stones. Δυνατό, παρατεταμένο χειροκρότημα και ο Χριστόφορος Αντωνιάδης ως Ιόλας να φωνάζει πάνω από την ένταση της μουσικής: «Και τώρα, φύγετε, έξω από το σπίτι μου!».
Μετά τη θερμή ανταπόκριση του κοινού η παράσταση «Αλέξανδρος Ιόλας» ενδεχομένως να επαναληφθεί.