Για άλλη μια φορά το κοινό που κατέβαινε από το κοίλον του αρχαίου θεάτρου της Επιδαύρου ήταν μοιρασμένο στα δύο. Για άλλη μία φορά στην κάθοδο άκουγες ενθουσιώδη σχόλια ή θυμωμένες αρνήσεις για ό,τι είχε προηγουμένως φιλοξενηθεί στην ορχήστρα της Επιδαύρου. Ηταν η έναρξη των φετινών Επιδαυρίων, και μόλις είχε ολοκληρωθεί η παράσταση «Ελένη» του Ευριπίδη που σκηνοθέτησε ο Δημήτρης Καραντζάς, πρωτοεμφανιζόμενος σκηνοθέτης στο αρχαίο θέατρο.
Δεν είναι η πρώτη φορά που υπάρχει διχογνωμία, δεν είναι η πρώτη φορά που δημιουργούνται στρατόπεδα με αφορμή την Επίδαυρο και την εκάστοτε ματιά του σκηνοθέτη. Δεν είναι η πρώτη φορά που φιλοξενούνται άρθρα υπέρ και κατά της ανανέωσης του αρχαίου δράματος, της ελευθερίας των δημιουργών να προσεγγίσουν τα κλασικά κείμενα με έναν πιο σύγχρονο τρόπο.
Τα πρώτα ιμάτια σκίστηκαν το 1984, όταν η Αννα Μακράκη, ως Τειρεσίας στην «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή που είχε σκηνοθετήσει ο Ρόμπερτ Στούρουα, κάπνισε τσιγάρο στην ορχήστρα της Επιδαύρου! «Προσβλητική για τον χώρο» είχε θεωρηθεί, λίγα χρόνια αργότερα, το 1997, η παράσταση «Βάκχες» του Ευριπίδη, που σκηνοθέτησε για το Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος ο Γερμανός Ματίας Λάνχοφ. Αρκετά χρόνια αργότερα, το 2008, η «Μήδεια» του Ευριπίδη που σκηνοθέτησε ο Ανατόλι Βασίλιεφ είχε κάνει αρένα το κοίλον της Επιδαύρου και οι ηθοποιοί είχαν γιουχαριστεί ανάλγητα. Η πιο πρόσφατη σύγκρουση ήταν με αφορμή τους «Πέρσες» του Αισχύλου, που σκηνοθέτησε το 2009 ο Ντίμιτερ Γκότσεφ. Τότε, η παράσταση είχε διακοπεί για λίγα λεπτά και το κοινό είχε μοιραστεί στα δύο εν μέσω παράστασης!
Κι αν όλοι οι προηγούμενοι ήταν ξένοι σκηνοθέτες, και πάντα υπάρχει μια επιφύλαξη για το πώς θα αντιμετωπίσουν το αρχαίο δράμα, φέτος οι αντιρρήσεις ξεκίνησαν προτού αρχίσει το Φεστιβάλ Επιδαύρου. Αυτή τη φορά οι αντιρρήσεις, οι αντιδράσεις και οι καχυποψίες –πριν καν δούμε τις παραστάσεις– αφορούσαν κατ’ αρχάς το νεαρόν της ηλικίας των σκηνοθετών, που υπέκρυπτε, ασφαλώς, μιαν απαξίωση ως προς την ικανότητα να διαχειριστούν το βάρος του αρχαίου δράματος, αλλά και μια εξαρχής αντίρρηση ως προς τη θεατρική ματιά που ήδη έχουν δείξει οι συγκεκριμένοι σκηνοθέτες. Ξεκίνησε ο Δημήτρης Καραντζάς, ακολούθησε, χθες το βράδυ, ο Εκτορας Λυγίζος με τον «Προμηθέα Δεσμώτη» και το ερχόμενο Παρασκευοσάββατο, 18 και 19 Ιουλίου, ακολουθεί ο όχι τόσο νέος ηλικιακά, αλλά αντισυμβατικός στη θεατρική ματιά, Κώστας Φιλίππογλου, με τον «Φιλοκτήτη».
Τι συμβαίνει τελικά με την Επίδαυρο; Ποια είναι τα επιχειρήματα όσων υπερασπίζονται την καλλιτεχνική ανανέωση του θεσμού και όσων θεωρούν ότι η Επίδαυρος δεν χωράει τους θεατρικούς πειραματισμούς; Ο θεατρολόγος Πλάτωνας Μαυρομούστακος και ο δημοσιογράφος Βασίλης Αγγελικόπουλος απαντούν με ενδιαφέροντα επιχειρήματα.
«Κανείς δεν μπορεί να επικαλείται ότι εκπροσωπεί το κοινό»
Του Πλάτωνα Μαυρομούστακου*
Η ανανέωση των καλλιτεχνικών θεσμών δεν μπορεί να γίνει παρά με την αναζήτηση των νέων δημιουργών. Αυτό έχει συμβεί στην Επίδαυρο κι άλλες φορές στο παρελθόν. Ο Ευαγγελάτος ήταν 32 χρόνων όταν σκηνοθέτησε στην Επίδαυρο. Οταν, επιτέλους, μετά τη μεταπολίτευση, ο Κουν παρουσίασε εκεί τους «Ορνιθες», άλλαξε τη φυσιογνωμία του κοινού των Επιδαυρίων. Και ξέρετε κάτι; Το κοινό του Κουν έμεινε στα Επιδαύρια. Ας σκεφτεί κανείς πώς θα ήταν η εξέλιξη του θεσμού της Επιδαύρου αν ο Κουν ήταν από την αρχή του θεσμού. Πολλά μεγάλα θέατρα της Ευρώπης τα έχουν αναλάβει πολύ νέοι σκηνοθέτες που συνέβαλαν με το σφρίγος και την καλλιτεχνική δυναμικότητά τους στην εκ νέου καθιέρωση θεσμών που είχαν ατονήσει. Ας μην ξεχνάμε ότι μέχρι την εμφάνιση του Λούκου στην Επίδαυρο, ο θεσμός είχε χάσει όλα τα χαρακτηριστικά της πνευματικής εκδήλωσης που είχε στο παρελθόν. Υπήρχαν παραστάσεις που αποσκοπούσαν σε μια διασκέδαση ανάλογη με τις παρηκμασμένες εκδοχές της επιθεώρησης ή παραστάσεις τραγωδίας με επαναλαμβανόμενα στερεότυπα, οι οποίες οχυρώνονταν πίσω από μια «παράδοση» που κανείς δεν μπορεί να προσδιορίσει με ακρίβεια.
Η παράσταση του Καραντζά κινητοποίησε πολλούς θεατές με μόνο δεδομένο το γεγονός ότι πρόκειται για κάτι νέο στην Επίδαυρο. Το κοινό είναι πολύ σύνθετο σύνολο, δεν είναι ενιαίο. Για κάθε παράσταση υπάρχει ένα κοινό που ενδιαφέρεται και ένα κοινό που αντιμετωπίζει το διαφορετικό με καχυποψία. Κανένας από μας δεν δικαιούται, επομένως, να επικαλείται ότι εκπροσωπεί το κοινό. Το ότι καλούνται νέοι δημιουργοί να σκηνοθετήσουν στην Επίδαυρο μόνο καλό είναι: δεν μειώνει ούτε το κύρος των παραστάσεων του Εθνικού ή του Κουν, ούτε το κύρος των πρωταγωνιστών που έχουν παίξει στην Επίδαυρο. Αλλωστε, οι νέοι ηθοποιοί του σήμερα είναι οι καθιερωμένοι πρωταγωνιστές του μέλλοντος. Κι ας μη μας διαφεύγει ότι η διαδοχή των γενεών γίνεται σήμερα με πολύ γρηγορότερους ρυθμούς απ’ ό,τι στο παρελθόν. Σε όλα τα επίπεδα.
* Ο κ. Πλάτων Μαυρομούστακος είναι καθηγητής Θεατρολογίας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών.
«Σκέφτομαι πάντα έναν έφηβο»
Του Βασίλη Αγγελικόπουλου
Μου έχει τύχει να παρακολουθώ παράσταση αρχαίου δράματος και ώρες ώρες να μην καταλαβαίνω τι συμβαίνει επί σκηνής. Κι ας έχω διαβάσει, κι ας έχω δει –τόσα χρόνια στην κερκίδα– αν όχι όλα πια, πάντως τα περισσότερα από τα σωζόμενα έργα, και πολλές φορές το καθένα, σε ποικίλες παραστάσεις. Επικρατεί όμως τέτοια καυλοπυρέσσουσα ανατρεπτικότης στην παράσταση που «δεν ξέρεις ποια είναι ο Ορέστης και ποιος η μάνα του». Σε τέτοιες περιπτώσεις, κι όταν συμβαίνουν μάλιστα σ’ ένα θέατρο ευρέος κοινού σαν την Επίδαυρο, σκέφτομαι πάντα έναν έφηβο. Εναν άδολο θεατή γενικότερα, που θα είπε «ας πάω να δω τι είναι αρχαίο δράμα» – κι αντί να κερδηθεί, φεύγει για να μην ξανάρθει. Επειδή κάποιος σκηνοθέτης για να πειραματιστεί, ή για να εντυπωσιάσει το σινάφι και τ’ αφρόψαρα, κάνει ζαβά κανιβαλίζοντας το έργο.
Πράγμα που έχω δει να κάνουν και νέοι, και μπαγιατεμένοι εν πρωτοπορίαις. Δεν είναι θέμα ηλικίας, όπως βολεύονται να το παρουσιάζουν μερικοί. Ούτε «ιερότητας του χώρου». Απλώς η μεγάλη αγκαλιά της Επιδαύρου δεν είναι κατάλληλη για τέτοια. Υπάρχουν τόσοι άλλοι χώροι γι’ αυτά.