Το θρυλικό νεοζηλανδέζικο πλοίο «Ματαρόα» ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 1945 από το λιμάνι του Πειραιά, έχοντας για επιβάτες μερικές εκατοντάδες Ελληνες φοιτητές, καλλιτέχνες και επιστήμονες, που έμελε να αναδειχθούν μερικά χρόνια αργότερα οι καλύτεροι «πρέσβεις» πολιτισμού της Ελλάδας στη διασπορά. Με τη φροντίδα του Οκτάβιου Μερλιέ και του Ροζέ Μιλλιέξ διασώθηκαν άνθρωποι όπως ο Κορνήλιος Καστοριάδης, ο Κώστας Αξελός, ο Νίκος Σβορώνος, ο Κώστας Κουλεντιανός, ο Μέμος Μακρής, ο Κώστας Παπαϊωάννου, ο Μάνος Ζαχαρίας και πολλοί άλλοι από τη δίνη του Εμφυλίου που ερχόταν απειλητικά. Αυτό το ιστορικό γεγονός, μια ομάδα νέων καλλιτεχνών, με ψυχή την ηθοποιό Ελίτα Κουνάδη, αποφάσισε να το κάνει θεατρική παράσταση. Και περίπου εβδομήντα χρόνια μετά εκείνο το ιστορικό ταξίδι θα κάνουν την αντίστροφη διαδρομή του «Ματαρόα». Θα αρχίσει τις παραστάσεις, που σκηνοθετεί η Helene Cinque, τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2014 από το Θέατρο του Ηλιου της Αριάν Μνουσκίν στο Παρίσι. Και μετά θα ξεκινήσει μια επιστροφή προς την Ελλάδα, μέσω Ελβετίας και Ιταλίας (τις στάσεις που έκανε το τρένο με τους υποτρόφους προς το Παρίσι) για να καταλήξει, το καλοκαίρι του 2015 στην Αθήνα, και να παρουσιάσει την παράσταση στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. Τίτλος της παράστασης «Ματαρόα – Η διάτρητη μνήμη».
Η προετοιμασία της παράστασης ξεκίνησε μόλις πριν από ένα χρόνο και στηρίζεται στις μαρτυρίες εκείνων των επιβατών. Το βιβλίο της Νέλλης Ανδρικοπούλου, μιας εκ των επιβατών του «Ματαρόα», με τίτλο «Το ταξίδι του Ματαρόα 1945 – Στον καθρέφτη της μνήμης» (εκδ. Εστία) ήταν το αρχικό υλικό. Μετά συγκεντρώθηκαν και άλλες μαρτυρίες, και άλλα τεκμήρια, και άλλα αρχεία. Σύμβουλοι σε αυτή την περιπέτεια ο ιστορικός Τάσος Σακελλαρόπουλος και η Κλειώ Μακρή, κόρη του γλύπτη Μέμου Μακρή, επίσης εικαστικός, η οποία θα παρουσιάσει και μια εικαστική εγκατάσταση στο Θέατρο του Ηλιου.
«Kιβωτός επιστημόνων»
Η συμβολή του Τάσου Σακελλαρόπουλου ήταν να συγκροτήσει «την ιστορική αφήγηση και την ιστορική περίοδο, κάνοντας ένα διάλογο με τις προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων. Συνέδεσα τις προσωπικές ιστορίες με την ιστορία της χώρας. Προσπάθησα να δώσω σ’ αυτά τα παιδιά να καταλάβουν τι σήμαινε για τους υποτρόφους η Κατοχή, η απελευθέρωση και ο Δεκέμβρης. Τι σήμαινε τελικά γι’ αυτούς που είχαν επιλεγεί από τον Μερλιέ, τη σχέση του Μιλλιέξ με το ΕΑΜ. Ο Οκτάβιος Μερλιέ και ο Ροζέ Μιλλιέξ θέλησαν να σώσουν μια μικρή φέτα από την ελληνική διανόηση που ήταν στα σπάργανα, και μάλιστα απ’ όλη την γκάμα των επιστημών. Και τελικά έφτιαξαν μια μικρή κιβωτό του Νώε Ελλήνων επιστημόνων». Γιατί μας συγκινεί αυτό το ταξίδι έως σήμερα; «Γιατί όλοι αυτοί πρόκοψαν, αφού γλίτωσαν το ντουφέκι. Αν έμεναν, θα πήγαιναν οπωσδήποτε στη Μακρόνησο. Μπόρεσαν να σωθούν και να δημιουργήσουν. Κάτι άλλο που συγκινεί είναι η φήμη των ανθρώπων που πήγαν έξω από τη χώρα και τα κατάφεραν. Η Γαλλία τότε ήταν ένας συνδυασμός έθνους-κράτους, που ενδιαφερόταν να σωθούν άνθρωποι που αξίζουν, αλλά ίσως και να φτιάξει τη δική της χρυσή γενιά. Διότι στην πορεία πολλοί από αυτούς έγιναν Γάλλοι και δημιούργησαν προς όφελος της Γαλλίας».
Πώς έγινε η επιλογή; «Είναι άγνωστο. Πρέπει ο ένας να έφερε τον άλλον. Το 70% ήταν Επονίτες, οι υπόλοιποι ήταν μη πολιτικοποιημένοι. Μέσα στους Επονίτες ήταν μέλη του κόμματος και μάλιστα υπήρχε και οργάνωση κομματική στο “Ματαρόα”. Καθοδηγητές της οργάνωσης ήταν ο Νίκος Σβορώνος και ο Μέμος Μακρής. Και βέβαια κάποιες προσωπικές σχέσεις και επαφές, στην πολιτική διάσταση, ατόνησαν τις επόμενες δεκαετίες. Ξαναδυνάμωσαν την εποχή της δικτατορίας», λέει ο Τάσος Σακελλαρόπουλος.
«Προόδευσαν…»
Η Κλειώ Μακρή, από την πλευρά της, θυμάται τις συγκεντρώσεις με τους φίλους του πατέρα της στο Παρίσι, κυρίως τον εικαστικό Κώστα Κουλεντιανό και τον αρχιτέκτονα Γιώργο Κανδύλη. «Ο Κανδύλης είχε έναν πολύ ωραίο τρόπο να διηγείται και συνήθως μας μάζευε σ’ ένα μεγάλο τραπέζι. Και σιγά σιγά άκουγα μικρές ιστορίες που μπορούσα να τις συνδέσω. Νομίζω ότι ήταν μια πολύ έντονη πορεία προς τα εμπρός για όλους εκείνους τους ανθρώπους. Ο πατέρας μου μού μίλαγε πολύ για το Παρίσι. Δεν έλεγε τόσο λεπτομέρειες, όσο εντυπώσεις και μιαν αίσθηση. Το ιδιαίτερο με μένα είναι ότι και η μητέρα μου, μισοσέρβα-μισογαλλίδα, είχε πάρει την ίδια υποτροφία μόνο που εκείνη έκανε το ταξίδι με τρένο. Αυτό που μου έχει μείνει ως παιδί ήταν τα πρώτα χρόνια του Παρισιού, η καλλιτεχνική ζωή και αυτή η μεγάλη δύναμη προς τη ζωή και το καινούργιο. Α, θυμάμαι και τον Νίκο Σβορώνο, γιατί είχε πολύ ενδιαφέρον πρόσωπο κι ένα βλέμμα τόσο πολύ έντονο, που δεν έχω ξαναδεί».
Λίγα χρόνια μετά το ταξίδι του «Ματαρόα», η οικογένεια του Μέμου Μακρή απελάθηκε από το γαλλικό κράτος, έπειτα από αίτημα του ελληνικού κράτους, για την κομματική του δράση. Ο Μέμος Μακρής επέλεξε να πάει στην Ουγγαρία. «Προσαρμόστηκαν αναγκαστικά στην Ουγγαρία. Και παρότι δεν μιλούσε καλά ουγγρικά, γιατί ήταν μια πολύ δύσκολη γλώσσα, κατάφεραν να οργανώσουν μια κοινωνία, μαζί με τους άλλους Ελληνες που έφτασαν εκεί μετά τον Εμφύλιο, που έκανε πράγματα, ιδίως στον πολιτισμό. Πριν αρχίσουν οι διασπάσεις. Ο πατέρας μου οργάνωσε το Εικαστικό Επιμελητήριο και έπεσε με τα μούτρα στη δουλειά». Από τα χρόνια της Ουγγαρίας, η Κλειώ Μακρή θυμάται, ασφαλώς, τον συγγραφέα Δημήτρη Χατζή, ο οποίος ήταν ο νονός της. Ομως, «την αύρα και το πνεύμα της Γαλλίας το είχαμε πάντα. Μου έχει μείνει και επηρέασε, νομίζω, κάποιες αρχές, αισθητικές, στάσεις ζωής». Πώς αποτιμούσαν αυτό το ταξίδι οι γονείς της Κλειώς Μακρή; «Νομίζω ότι ήταν και για τους δύο καθοριστικό. Μπόρεσαν να γλιτώσουν από τον πόλεμο, να μορφωθούν, να προοδεύσουν».
Οσο για την εικαστική εγκατάσταση που ετοιμάζει για το Θέατρο του Ηλιου, «θα προσπαθήσω να κάνω κάτι που να μπορεί να συνοδεύει την παράσταση. Είναι πολύ σημαντική για όλους εμάς αυτή η ιστορία, αυτή η συνάντηση, αυτή η συγκυρία. Νομίζω ότι εκείνη η γενιά άφησε κάτι που είναι πολύ χρήσιμο σήμερα: πίστευαν σε κάτι. Είχαν μια επιμονή σ’ ένα όραμα και νομίζω ότι αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο σήμερα, που μας πλακώνει αυτό το μη μέλλον. Αυτοί οι άνθρωποι κράτησαν μια πίστη σε κάτι και μια συνέπεια στη δουλειά τους».