JOHANNES VON TEPL
Ο θάνατος και ο Αγρότης
σκηνοθ.: Ρούλα Πατεράκη
θέατρο: Φάουστ
Χρειάστηκε ν’ ανατρέξω σε ηλεκτρονικά και άλλα κιτάπια για να διασταυρώσω πως «Ο Αγρότης από τη Βοημία» ή «Ο Αγρότης και ο θάνατος» του ποιητή, διευθυντή σπουδών, γραφέα της πόλεως Ζάας και πρωτονοτάριου της Νέας Πόλης της Πράγας Γιοχάνες φον Τεπλ (1350-1414) θεωρείται η σημαντικότερη γερμανόφωνη ποίηση σε πρόζα του ύστερου Μεσαίωνα. Γραμμένο το 1400, ίσως μετά τον θάνατο της γυναίκας του ποιητή Μαργαρίτας (1η Αυγούστου 1400), ως βιωματικό παραλήρημα και δημιουργικό παυσίλυπο, ίσως πάλι ως λόγια επινόηση, αποτελείται από 34 κεφάλαια. Στα μονά, ο αγρότης βρίζει και καταριέται φριχτά τον θάνατο που του πήρε τη νέα και όμορφη γυναίκα του. Στα ζυγά κεφάλαια απαντάει ο προσωποποιημένος (συνηθισμένη Αλληγορική, μεσαιωνική μορφή) θάνατος με ψυχρή λογική, τετράγωνα επιχειρήματα, ωμό, φιλοσοφικό κυνισμό. Στο κεφάλαιο 33 εμφανίζεται ο Θεός που κρατά ίσες αποστάσεις, απονέμοντας στον αγρότη το δικαίωμα πένθους, οργής και θρήνου, στον θάνατο όμως το δικαίωμα της… νίκης. Το τελευταίο κεφάλαιο είναι ένας ύμνος-προσευχή του αγρότη για την ψυχή της γυναίκας του, επίσης Μαργαρίτας.
Δεν είχα τη δυνατότητα να διαβάσω το έργο ολόκληρο, τα λίγα όμως αποσπάσματα που κατάφερα να βρω σε σύγχρονα γερμανικά σφύζουν από γλωσσική δύναμη, μοντέρνα τόλμη και απύλωτη ευφράδεια σε υβριστικά κοσμητικά και πρωτότυπες κατάρες με τα οποία στολίζει ο αγρότης τον θάνατο. Με κίνησε να το αποκτήσω παραγγέλνοντάς το σε σχολιασμένη έκδοση του 2000, αλλά θα το λάβω κατόπιν… κριτικής.
Αλλωστε η διασκευή και δραματουργία της Ρούλας Πατεράκη δεν μοιάζει να κράτησε πολλά από το πρωτότυπο (μετάφραση Αντώνη Πέρη) από δομή, μορφή και ύφος.
Ενα πρόγραμμα θα φώτιζε τη πρώτη παρουσίαση του έργου στην Ελλάδα και θα μου έλυνε ίσως την εξής απορία: γιατί επιλέγει κάποιος ένα έργο του 1400, σίγουρα στατικό, επίπεδο με λόγιες, ρητορικές παγίδες, όμως σπάνιο δείγμα ύφους, ελευθερίας έκφρασης και γλωσσικού οίστρου; Γιατί επιλέγει αυτή την πρόκληση άμεσης, ορμητικής αντιπαράθεσης και ρητορικού αγώνα σε… γύρους ανάμεσα σ’ έναν αγρότη και τον θάνατο, εξαιρετικό ιστορικό τεκμήριο για κοινωνία και νοοτροπία της εποχής κόντρα στην αντιδραστική θεολογική άποψη περί γάμου, που απέκλειε αγάπη και χαρές του έρωτα; Το επιλέγει για να ακυρώσει τη σπαρταριστή αμεσότητα κι εγκυρότητά του τοποθετώντας το στον θάλαμο ενός φρενοκομείου α λα Πέτερ Βάις (Μαρά/Σαντ);
Στο ρεαλιστικό, νοσοκομειακό σκηνικό με αυθεντικό εξοπλισμό (σκηνικά – κοστούμια Εύα Νάθενα), ο αγρότης/ ασθενής (Αλέκος Συσσοβίτης) με ριγέ πυτζάμες όπως κι ακόμη ένας τρόφιμος (Νίκος Μουράκης), η νοσηλεύτρια του καθήκοντος (Τασία Σοφιανίδου) με στολή του κουτιού και η μπαλαρινοειδής/λαίδη/θάνατος/ασθενής (Ρούλα Πατεράκη) με μπλε, τούλινο τουτού ώς το γόνατο, ασορτί μεσάτο σακάκι και λευκά μποτάκια, μας υποδέχονται κάτω από τα ψυχρά φώτα φθορίου που ενοποιούν αμείλικτα σκηνή και πλατεία. Στον θάλαμο των ψυχασθενών παρακολουθούμε τον πάσχοντα από πόνο μα όχι τρέλα ασθενή/αγρότη με απόλυτη συνείδηση και συνοχή λόγων και σωματικών ξεσπασμάτων, με το κεφάλι ανάμεσα στα χέρια να εκσφενδονίζει ύβρεις και κατάρες προς την ώριμη μπέμπα/λαίδη/θάνατο, που τον αντιμετωπίζει δήθεν έκπληκτα, ειρωνικά, αθώα, με άδεια μάτια, νηπιακές, αναιδείς αντιδράσεις, όμως επίσης με πλήρη συνοχή και λογική στις κυνικά τεκμηριωμένες απαντήσεις της ανάμεσα σε επαναλαμβανόμενες, ψυχωτικές μικροκινήσεις.
Θεωρώ τη διασκευή και δραματουργική επεξεργασία που υπογράφει η άξια δασκάλα, ηθοποιός και σκηνοθέτις Ρούλα Πατεράκη για το συγκεκριμένο έργο αν όχι πεπατημένη οπωσδήποτε αδιέξοδη, με κενά, μοιραίες επαναλήψεις και αμηχανίες. Η φρενοβλάβεια ως εμβόλιμη σκηνική λύση σπάνια κουκουλώνει αδυναμίες κειμένων, σε αντίθεση με τη δημιουργική τρέλα και την αληθινή έμπνευση.
Η υποκριτική εξέλιξη των δύο δύσκολων και στατικών ρόλων θανάτου – αγρότη δεν κατόρθωσε (παρά τη δεινότητα των ηθοποιών) να πάει πολύ μακρύτερα από τη σε γύρους επαναφορά ενός σχήματος με απόπειρες βεβιασμένης δράσης
ανάμεσα.
Ενα εγχείρημα πάντως που θα του άξιζε μια γενναία αναθεώρηση κι εμπνευσμένη επεμβατική διασκευή.