YOUNG JEAN LEE
Straight White Men
σκην.: Young Jean Lee
θέατρο: Πειραιώς 260 (Φεστιβάλ Αθηνών)
Το 2010 ο ιδιοφυής Γουίλ Ινο παρουσίασε την εκδοχή του για τις χαρές και τα προβλήματα της «Μικρής μας πόλης», κινούμενος στις παρυφές των προχωρημένων τεχνικών που είχε παρουσιάσει ο Θόρντον Ουάιλντερ στο ρηξικέλευθο έργο του. Στη «Middletown» του, ο Ινο σαρκάζει τα φαιδρά όνειρα της μικρής πόλης στον νέο αιώνα και θρηνεί βουβά για τη συλλογική τραγωδία που περιβάλλει τις επιμέρους ατομικές: oι ανθρώπινοι δεσμοί έχουν διαρραγεί και η εγγενής αδυναμία της γλώσσας να παραστήσει τον κόσμο επιτείνει την κοινωνική διάβρωση, ορθώνοντας εκ προοιμίου εμπόδια στην καθημερινή επικοινωνία. Τέσσερα χρόνια αργότερα, η κορεατικής καταγωγής θεατρική συγγραφέας και σκηνοθέτις Γιανγκ Τζιν Λι, η οποία, όπως και ο Γουίλ Ινο, ανήκει στη γενιά των επονομαζόμενων «downtown» θεατρικών συγγραφέων της νεοϋορκέζικης σκηνής, με το «downtown» στην προκειμένη περίπτωση να είναι συνώνυμο του πειραματικού συγγραφέα, επέστρεψε σε ένα άλλο αρχέτυπο αμερικανικό έργο, την ανεξάντλητη μήτρα ιδεών που είναι ο «Θάνατος του εμποράκου», για να ξηλώσει κώδικες και υλικά από τη στιβαρή κατασκευή του προκειμένου να τα πλανίσει και να τοποθετήσει στην ανακαινισμένη πρόσοψη της δικής της πρότασης για το μοντέρνο οικογενειακό δράμα. Το «Straight White Men», ένα μετα-ρεαλιστικό κείμενο, το πρώτο κοντινό στον ρεαλισμό για το μέχρι πρότινος αβανγκάρντ ρεπερτόριο της Λι, αποδείχθηκε στις τρεις παραστάσεις που δόθηκαν στο θέατρο της Πειραιώς 260 μείζον έργο, αστείο, ειρωνικό, συνταρακτικό· ένα έργο που ανανεώνει τη μακρά παράδοση του αμερικανικού οικογενειακού δράματος.
Η υπόθεση
Ενας χήρος και οι τρεις γιοι του συγκεντρώνονται στο πατρικό σπίτι για να περάσουν μαζί τις γιορτές των Χριστουγέννων, μια περίοδο που προσφέρεται για χαλάρωση αλλά και σύσφιγξη των δεσμών, η οποία όμως στα αξιόλογα έργα βοηθάει να αναδυθούν στην επιφάνεια όλα εκείνα τα παλιά ή πρόσφατα προβλήματα που η οικογένεια έχει απωθήσει στα τακτοποιημένα ντουλάπια της οικιακής της ευπρέπειας. Από τη μια ο άχρωμος Εντ που, όπως ο Γουίλι Λόμαν, ο εμποράκος από το έργο του Μίλερ, πιστεύει ακράδαντα ότι οι γιοι του είναι χαρισματικοί και ο οποίος αδυνατεί να αντιληφθεί την έκφραση της πατρικής αγάπης ως κάτι άλλο πέρα από την παροχή υλικών ανέσεων στα παιδιά του. Κι από την άλλη ο κυνικός, υπεροπτικός και κάπως υστερικός Τζέικ, που εργάζεται ως τραπεζικός υπάλληλος· ο συγγραφέας Ντρου, που βρίσκεται παγιδευμένος ανάμεσα στο ιδεαλιστικό παρελθόν του και τον πραγματισμό της ωριμότητας· κι ο λιγομίλητος και μετριοπαθής Ματ, που ζει από ανάγκη μαζί με τον πατέρα τους, καθώς ακόμη δεν έχει καταφέρει να αποπληρώσει το φοιτητικό του δάνειο. Ο Ματ μοιάζει με το μακρινό είδωλο του Μπιφ Λόμαν: είναι αυτός που φέρει το μίασμα της ξορκισμένης από τον πατέρα μετριότητας, η αισχύνη και το ανεπίτρεπτο ψεγάδι σε μια οικογένεια προνομιούχων ετεροφυλόφιλων λευκών.
Διότι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων ο Ματ ξεσπάει σε κλάματα στα καλά καθούμενα ενώπιον του πατέρα και των αδερφών του. Ενα γεγονός που σοκάρει τους πάντες, καθώς τίποτα δεν προμήνυε μια τέτοια τροπή. Η μέρα ξεκίνησε με τον Τζέικ και τον Ντρου να παίζουν το παιχνίδι «Προνόμιο», μια μεταμοντέρνα monopoly για τα παιδιά της ευημερούσας μεσαίας τάξης. Προχώρησε με τα τρία αδέρφια να εκτοξεύουν κατά ριπάς ο ένας στον άλλον ειρωνείες και πειράγματα, ανασύροντας από το εφηβικό τους παρελθόν επαίσχυντες σκανδαλιές και ταπεινωτικά παρατσούκλια. Και κατέληξε με τους τέσσερις άνδρες να παραγγέλνουν το αγαπημένο τους κινέζικο φαγητό, σε κλίμα σχεδόν ανεξέλεγκτου αρσενικού παλιμπαιδισμού. Μια στο τόσο ο Εντ προσπαθούσε να εξισορροπήσει την κατάσταση αμολώντας παλιομοδίτικες νουθεσίες και καλώντας τους σαραντάχρονους γιους του να τραγουδήσουν μαζί του τα κάλαντα. Δεν είναι ιδιαίτερα δύσκολο για τον θεατή να αναγνωρίσει τον αρχικό στόχο της Λι: ο προνομιούχος αστός δεν είναι ακριβώς ο ορισμός του συμπαθητικού χαρακτήρα. Ομως ευτυχώς το ταλέντο της Λι δεν της επέτρεψε να βαλτώσει σε ένα στρατευμένο και χιλιοειπωμένο κατηγορώ ενάντια στον καλοζωισμένο Αμερικανό.
Βαθύ ρήγμα
Κι αυτό, διότι το ξέσπασμα του Ματ αποκαλύπτει κάτι πολύ βαθύτερο και οικουμενικό, ένα εγκάρσιο ρήγμα που διαπερνά το υπέδαφος της δυτικής οικογένειας εν γένει. Το κλάμα του Ματ δεν έχει εμφανή αιτία, ο ίδιος αδυνατεί να το εξηγήσει. Οι αδερφοί του με τη συνδρομή του πατέρα τους προσπαθούν πάση θυσία να εντοπίσουν τη ρίζα του προβλήματός του, δεν τον αφήνουν στην ησυχία του παρότι, όπως φαίνεται, είναι αυτό που ο Ματ επιθυμεί. Φτάνουν ακόμη και στο σημείο να οργανώσουν μια φανταστική πρόβα συνέντευξης για εύρεση εργασίας με σκοπό ο Ματ να ανακτήσει την αυτοπεποίθησή του· επιμένουν ότι είναι το ίδιο προικισμένος με αυτούς, τον διδάσκουν πώς να είναι εξοικειωμένος με τα προνόμια που απορρέουν από τη θέση του στην κοινωνία, πώς να συμπεριφέρεται ως σωστός επιτυχημένος λευκός. Σε μια εποχή όπου η επιστήμη μοιράζει γενικόλογες εξηγήσεις για όσα η ψυχανάλυση αφήνει ανερμήνευτα, η οντολογική αγωνία που ταλανίζει τον Ματ φαντάζει ασυγχώρητη στους δικούς του ανθρώπους. Ο Ματ πλέει καραβοτσακισμένος και αβοήθητος στα κύματα της οικογενειακής σύγχυσης και το μόνο που καταφέρνει το ασφυκτικό ενδιαφέρον των αγαπημένων του προσώπων είναι να τον βυθίζει ολοένα πιο βαθιά στην υπαρξιακή του απροσδιοριστία. Είναι το εξιλαστήριο θύμα για τις υποκρισίες της δυτικής κοινωνίας, η δακτυλοδεικτούμενη μαύρη τρύπα στον πυρήνα της οικογένειας, όχι επειδή είναι αθεράπευτα αποτυχημένος, αλλά διότι βαθιά μέσα του έχει συμβιβαστεί και συμφιλιωθεί με την εικόνα της μετριότητάς του.
Παρότι ο αμερικανικός θίασος που είδαμε στην παράσταση του Φεστιβάλ Αθηνών δεν ήταν αυτός που παρουσίασε το έργο στο Μπρόντγουεϊ, όλοι οι ηθοποιοί απέδωσαν εξαιρετικά τους ρόλους τους, καταφέρνοντας να ισορροπήσουν με αξιοζήλευτη επίγνωση στο κοπιαστικά κατακτημένο σημείο όπου η υπέρβαση των ιδεολογικών προδιαγραφών του ρόλου εφάπτεται με την ανάγκη για ταυτόχρονη ενδοσκόπηση και απόρριψη των τετριμμένων ψυχολογικών ερμηνειών.