Οι σχέσεις είναι παλιές. Οι ελληνικές σκηνές πάντα συνομιλούσαν με τις ανατολικοευρωπαϊκές παραγωγές, κυρίως τις ρωσικές, την εποχή του υπαρκτού σοσιαλισμού (από την εποχή που ο Θεόδωρος Κρίτας έφερνε στην Ελλάδα κυρίως τα περιώνυμα ρωσικά μπαλέτα). Κουβαλούσαν τη στιβαρότητα της εκπαίδευσης και της παράδοσής τους και πάντα ήταν ένα κρυφοκοίταγμα σε όσα δεν μπορούσε να δει η Δύση στην τότε Ανατολική Ευρώπη. Παρά το ιδεολογικό εμπάργκο, το Θέατρο Τέχνης της Μόσχας φιλοξενήθηκε στο Εθνικό Θέατρο τη δεκαετία του ’70, παρουσιάζοντας τις «Τρεις αδελφές» του Τσέχωφ στην ιστορική σκηνοθεσία του Νιεμίροβιτς Ντάντσενκο.
Αργότερα, μετά την πτώση της δικτατορίας, πολλοί σκηνοθέτες από την Ανατολική Ευρώπη σκηνοθετούσαν ελληνικούς θιάσους (Ματίας Λάνγκχοφ, Ανατόλι Βασίλιεφ, Ρόμπερτ Στούρουα και αργότερα Ντίμιτερ Γκότσεφ). Και τότε άρχισαν να έρχονται στην Ελλάδα και άλλα ιστορικά θέατρα από την τότε Ανατολική Ευρώπη (Μπερλίνερ Ανσάμπλ, Θέατρο Ταγκάνκα, Θέατρο Μάλι, Θέατρο Στάρι της Κρακοβίας, Θέατρο Μπουλάντρα από τη Ρουμανία, κ.ά.).
Η παράδοση των ανατολικοευρωπαίων σκηνοθετών που υπογράφουν ελληνικές παραγωγές δεν σταμάτησε ποτέ. Και φέτος στο θέατρο «Ανεσις» προσκλήθηκε ο Γεωργιανός Λεβάν Τσουλάτζε για την παράσταση «Εγκλημα και τιμωρία». Οσο για τον Λιθουανό Τσέζαρις Γκραουζίνις ζει πλέον και σκηνοθετεί μόνιμα στην Ελλάδα. Eχει ήδη παρουσιάσει τον «Οιδίποδα Τύραννο» στην Επίδαυρο, ενώ τη φετινή σεζόν σκηνοθετεί στο «Από Μηχανής Θέατρο» την παράσταση «Ντε Σαντ. Στη Ζυστίν». Οσο για τις μετακλήσεις, επίσης συνεχίζονται από άλλους φορείς (Θέατρο Βadminton, Μέγαρο Μουσικής).
Το τείχος της επικοινωνίας
Το 1989, μαζί με τα τείχη που έκλειναν στο εσωτερικό τους τις απομονωμένες κοινωνίες στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, έπεσαν και τα τείχη στην επικοινωνία των καλλιτεχνών. Μαζί με τις κοινωνίες άρχισαν να βγαίνουν από το καβούκι τους και οι καλλιτέχνες. Τα ιστορικά θέατρα, για τα οποία ελάχιστα γνωρίζαμε, άρχισαν να προσκαλούνται σε ελληνικές διοργανώσεις. Και να κατακτούν ξεχωριστή θέση στο παγκόσμιο θεατρικό στερέωμα.
Ετσι, μέσω του Φεστιβάλ Αθηνών στα χρόνια που το διευθύνει ο Γιώργος Λούκος, είχαμε την ευκαιρία να δούμε πολλά τέτοια σχήματα. Από τη Ρωσία το Θεατρικό Εργαστήρι Φαμένκο, το Θέατρο Κολυάντα, την όπερα του Θεάτρου Μπολσόι. Από την Ουγγαρία το Θέατρο Κρέτακορ. Από την πρώην Ανατολική Γερμανία είδαμε παραστάσεις της Φολκσμπύνε. Από την Πολωνία το Nowy Teatr Warsava και ό,τι υπογράφει ο Κριστόφ Βαρλικόφσκι γίνεται πλέον sold out μόλις ανακοινωθεί. Το περασμένο καλοκαίρι είδαμε το Νέο Θέατρο της Ρίγας και την τρυφερή «Σόνια» που σκηνοθέτησε ο Αλβις Χερμάνις.
Το θέατρο των πρώην ανατολικών χωρών, λοιπόν, βγήκε από τα σύνορά του, έγινε διεθνές, άρχισε να ζυμώνεται άμεσα με τις αναζητήσεις του σύγχρονου θεάτρου, να τις ενσωματώνει και να τις μπολιάζει με τις δικές του παραδόσεις.
«Η τέχνη μιας χώρας δεν αναπτύσσεται σε συνθήκες απομόνωσης, αλλά αντιθέτως μέσα από τη συνάντηση με την τέχνη των άλλων», λέει η θεατρολόγος στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και σύμβουλος προγραμματισμού στο Φεστιβάλ Αθηνών, Δηώ Καγγελάρη. Και προσθέτει: «Αυτήν τη βασική αρχή της καλλιτεχνικής πολιτικής του Γιώργου Λούκου στο Φεστιβάλ Αθηνών μοιράζομαι ολόψυχα, κι αυτό ισχύει, βέβαια, και για την ανάγκη της επαφής με το θέατρο των πρώην σοσιαλιστικών χωρών. Το ρωσικό θέατρο, με τους μακρόχρονους δεσμούς του με τη νεοελληνική σκηνή (αρκεί απλώς να θυμηθούμε τη δημιουργική επίδραση της αισθητικής των Στανισλάφσκι-Βανχτάγκοφ στα πρώτα βήματα του Θεάτρου Τέχνης του Καρόλου Κουν), όπως και των άλλων χωρών, έχουν πίσω τους σπουδαία παράδοση. Σήμερα, πλέον ανοίγονται στον κόσμο, αλλά και βρίσκονται απέναντι στην κρίσιμη πραγματικότητα του καιρού μας, και θεωρώ τη γνωριμία μας μ’ αυτά τα σκηνικά διαβήματα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα».
Μια backstage ξενάγηση
Η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών έχει εντάξει πολλές πτυχές των θεατρικών σχημάτων τής πρώην Ανατολικής Ευρώπης στο φετινό της πρόγραμμα. Με κορυφαία και εμβληματική την παράσταση του ιστορικού Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας, που θα παρουσιάζει μάλλον την πιο αιρετική του παράσταση, που βασίζεται στο κλασικό κείμενο του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκι, η οποία παρουσιάζεται για πρώτη φορά εκτός ρωσικών συνόρων. Με την παράσταση «Οι Καραμάζοφ» θα ξεκινήσει η νέα χρονιά στη Στέγη (από 3-6 Ιανουαρίου 2016) σε σκηνοθεσία Κωνσταντίν Μποκομόλοφ.
Λίγο νωρίτερα, σχεδόν όλο τον Νοέμβριο, η Στέγη πάλι θα φιλοξενήσει τέχνη (θέατρο και χορό) από τις «πατρίδες του “χαμένου” κομμουνισμού». Ετσι στο Φεστιβάλ Transitions (11 έως 29/11) θα δούμε πώς λειτουργούν οι καλλιτέχνες από την Πολωνία, την Τσεχία, τη Σλοβακία και την Ουγγαρία.
Τη διεύθυνση αυτού του ιδιαίτερου καλλιτεχνικού και γεωπολιτικού Φεστιβάλ έχει η Κάτια Αρφαρά, η οποία μας ξενάγησε στο θέατρο αυτών των χωρών: «Στη Ρωσία έχουμε δύο τάσεις. Η μία έχει να κάνει με την ανανέωση των μέσων που γίνεται μέσα στα κρατικά τους θέατρα, όπου οι σκηνοθέτες προτείνουν παραστάσεις ρεπερτορίου με σύγχρονη οπτική, και δεν διστάζουν να μιλήσουν για ό,τι συμβαίνει σήμερα. Εδώ εντάσσονται “Οι Καραμάζοφ” του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας. Εμένα η παράσταση μου θυμίζει το Μαυσωλείο του Λένιν. Είναι ένα κλασικό κείμενο, και ο Μποκομόλοφ εντάσσει δικά του πράγματα, εμβόλιμα, χωρίς όμως να χάνει ο θεατής τον Ντοστογιέφσκι. Ετσι καταφέρνει να μιλήσει για το σήμερα, παίζοντας με τα στερεότυπα της ρωσικής κουλτούρας. Ο Μποκομόλοφ ανανεώνει το θέατρο ρεπερτορίου, κάνοντας πολύ σκληρή κριτική, και καταφέρνει να είναι προσιτός και δημοφιλής, κάνοντας ριζοσπαστικές προτάσεις. Από εκεί και πέρα, στη Ρωσία υπάρχουν κι άλλοι σκηνοθέτες και πιο μικρά πειραματικά θέατρα που δουλεύουν με το θέατρο-ντοκουμέντο, αλλά απευθύνονται σε πολύ μικρό κοινό. Το θέμα της ανεξάρτητης σκηνής στη Ρωσία δεν υπάρχει», λέει η Κάτια Αρφαρά.
Στην Πολωνία «το θέατρο έχει ισχυρή υποκριτική παράδοση και ταυτόχρονα έχει επηρεαστεί από το γερμανικό θέατρο. Η δουλειά που γίνεται στα κρατικά θέατρα ανανεώνεται, αλλά υπάρχουν και καλλιτέχνες που εκπροσωπούν την ανεξάρτητη νεανική σκηνή. Υπάρχει μεγάλη άνθηση, ενώ η νεότερη γενιά είναι ήδη καθιερωμένη και προσκαλεί καλλιτέχνες από το εξωτερικό για να δουλέψουν εκεί. Και στηρίζεται η νέα γενιά, γίνονται πλατφόρμες, φεστιβάλ. Βλέπεις παραδοσιακά και κλασικά κείμενα ταυτοχρόνως, αλλά βλέπεις και πολύ ριζοσπαστικές φόρμες. Απίστευτη γκάμα. Στην Πολωνία το κυρίαρχο στοιχείο είναι η ιστορία, και μάλιστα η πρόσφατη ιστορία τους. Αυτό περνάει σε όλες τις γενιές. Το θέμα της συλλογικής μνήμης και της ιστορίας και το τι συνέβη από το 1989 και μετά, η μετάβαση δηλαδή».
Η Κάτια Αρφαρά συνεχίζει την ιδιαίτερη αυτή «ξενάγηση» με την Ουγγαρία, όπου «υπάρχει επίσης μεγάλη θεατρική παράδοση και μια dream team σκηνοθετών γύρω στα 40, που ανήκουν στην ανεξάρτητη σκηνή.
Κι αυτή η γενιά πειραματίζεται πολύ, γράφει δικά της κείμενα. Οσο για τα Βαλκάνια, υπάρχουν κρατικά θέατρα και μια πολύ δυναμική ανεξάρτητη σκηνή. Εχουν κολεκτίβες, κάνουν εκδόσεις, εκθέσεις. Με δυο λόγια, θα μπορούσα να περιγράψω το θέατρο από τις πρώην ανατολικές χώρες ως εξής: έχουν καταπληκτικούς ηθοποιούς, γερή θεατρική παράδοση, δυνατά θέατρα ρεπερτορίου και ταυτόχρονα νεότερες γενιές καλλιτεχνών που πάνε κόντρα στην παράδοσή τους, επηρεάζονται από το γερμανικό θέατρο, μιλάνε πολύ για το σήμερα. Δεν φοβούνται να είναι πολιτικώς ανορθόδοξοι και δεν φοβούνται να μιλήσουν για ταμπού».