«Είμαστε όλοι φτιαγμένοι από το υλικό των άστρων», διακήρυσσε με ενθουσιασμό ο Καρλ Σέιγκαν στις αρχές της δεκαετίας του ’80 μέσα από το «Cosmos: A Personal Voyage», την εμβληματική σειρά επιστημονικών ντοκιμαντέρ που γνώρισε μεγάλη επιτυχία και αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για πολλούς μελλοντικούς επιστήμονες. Ταιριαστά, ένας από αυτούς τους «κληρονόμους», ο αστροφυσικός Νιλ Ντεγκράς Τάισον, ανέλαβε και την παρουσίαση της νέας εκδοχής της σειράς που προβάλλεται παγκοσμίως αυτή την εποχή και φέρει το όνομα «Cosmos: A Spacetime Odyssey».
Ο τίτλος προδιαθέτει και για το περιεχόμενο, το οποίο αποτελείται λίγο-πολύ από… τα πάντα. Εξάλλου, με τη λέξη Cosmos οι αγγλόφωνοι εννοούν «όλα όσα υπάρχουν, αυτά που έχουν υπάρξει, αλλά και εκείνα που θα έρθουν στο μέλλον». Υπερβολικά φιλόδοξο το εγχείρημα, θα πει κάποιος. Εδώ έρχεται το δεύτερο τμήμα του τίτλου να προσδιορίσει ένα ταξίδι, μια «Οδύσσεια» στον χώρο και τον χρόνο με οδηγό την επιστημονική γνώση και επιβάτες τους φιλοπερίεργους θεατές χωρίς γνωστικά προαπαιτούμενα και περιορισμούς.
Εκπληκτικά εφέ
Οχημα του ταξιδιού το «Πλοίο της Φαντασίας», γνώριμο στους φαν της παλιάς σειράς, μας επιτρέπει να ξεναγηθούμε σε τόπους όπου η φυσική παρουσία είναι πρακτικά αδύνατη. Τόπους που ζωντανεύουν για χάρη μας τα εκπληκτικά ειδικά εφέ, για τα οποία επιστρατεύτηκαν δώδεκα εταιρείες του σχετικού χώρου και δαπανήθηκαν δεκάδες εκατομμύρια δολάρια.
Τα έξοδα πάντως δεν φάνηκε να προβλημάτισαν ιδιαίτερα τους ενθουσιώδεις παραγωγούς και ειδικά το τρομερό παιδί της αμερικανικής τηλεόρασης Σεθ Μακφάρλαν, δημιουργό του εξαιρετικά δημοφιλούς «Family Guy». «Θέλαμε να δείξουμε ότι η τηλεόραση μπορεί να παράγει ποιότητα και επιμόρφωση, ανεξάρτητα από τα όσα τής καταλογίζουν. Δείτε το και θα σταματήσετε να γκρινιάζετε», δήλωσε χιουμοριστικά στην παρουσίαση του «Cosmos». Τα πρώτα πέντε επεισόδια που έχουν ήδη προβληθεί, πάντως, μάλλον τον δικαιώνουν. Από το πρώτο κιόλας που ο δρ Τάισον μας προσκάλεσε να αποδεχτούμε τους μόνους του όρους (να παρατηρείς, να ακολουθείς τα στοιχεία που σου δίνει η παρατήρηση και να αμφισβητείς τα πάντα) και να πορευθούμε μαζί του προς την αναζήτηση της αλήθειας, φάνηκε ότι είχαμε να κάνουμε με κάτι ξεχωριστό.
Το γεγονός ότι η σειρά προβάλλεται από το δίκτυο του Fox προσθέτει μια σχεδόν ειρωνική διάσταση σε σχέση με τις οπισθοδρομικές και αντιεπιστημονικές θέσεις που εκφράζονται από το δελτίο ειδήσεων του συγκεκριμένου καναλιού κατά καιρούς (π.χ. βλέπε τους περίφημους Δημιουργιστές, οι οποίοι απορρίπτουν τη δαρβινική θεωρία της εξέλιξης).
Η ιστορική διάσταση
Αξιοθαύμαστη όμως είναι και η ισορροπία της σειράς, τόσο σε θεματικό όσο και σε υφολογικό επίπεδο. Το δέος και την ταπεινότητα που προκαλεί η απεραντοσύνη του σύμπαντος –ευδιάκριτα απεικονισμένη στο λεγόμενο «Κοσμικό Ημερολόγιο», σχηματική αποτύπωση του χρονικού φάσματος από το Big Bang μέχρι σήμερα– διαδέχονται η τόσο κοντινή μας θεωρία της εξέλιξης και ο ρόλος του ανθρώπου σε αυτή. Απεικονίσεις συμπαντικών εκρήξεων και εντυπωσιακών φυσικών φαινομένων ακολουθούνται από τις ιστορίες των ανθρώπων που τα παρακολούθησαν και τα κατέγραψαν βάζοντας έτσι το δικό τους λιθαράκι στο οικοδόμημα της παγκόσμιας γνώσης. Μάλιστα, αυτή η ιστορική διάσταση παρουσιάζεται μέσω καλαίσθητου animation –και όχι με τη συνήθη τακτική των αποσπασματικών σκηνών που ακολουθούν τα περισσότερα ντοκιμαντέρ– προσθέτοντας ποικιλία στα εκφραστικά μέσα της αφήγησης. Ετσι παρακολουθούμε τους «ήρωες» της επιστήμης, όλους εκείνους τους λαμπαδηδρόμους που ανά τους αιώνες παραλάμβαναν με τη σειρά τους τη δάδα της γνώσης για να την πάνε παρακάτω. Βλέπουμε τα κατορθώματα μεγάλων ονομάτων, όπως ο Νεύτων και ο Αϊνστάιν, αλλά και λιγότερο προβεβλημένων όπως ο εξερευνητής των άστρων Ουίλιαμ Χέρσελ και ο θαρραλέος, οραματιστής επιστήμονας και μάρτυρας Τζορντάνο Μπρούνο.
Η σειρά «Cosmos: A Spacetime Odyssey» προβάλλεται κάθε Κυριακή στις 21.00 από το National Geographic Channel που προσφέρει η Nova.
Οι φιλοσοφικές προεκτάσεις και οι νέες αλήθειες της εποχής
Εξίσου σημαντική και η διαχείριση που έχει γίνει σε επίπεδο αφήγησης. Ο θαυμασμός και η εμπιστοσύνη στα έργα της επιστήμης, αν και έκδηλα, σε καμία περίπτωση δεν τη θεοποιούν. Οπως ήδη αναφέρθηκε, η αρχή της αμφισβήτησης θεωρείται θεμελιώδης και ο δρ Τάισον φροντίζει να την υπενθυμίζει λέγοντας συνεχώς ότι πολλά εξ όσων γνωρίζουμε ισχύουν μόνο… προς το παρόν. Επίσης λαμβάνει υπ’ όψιν τις φιλοσοφικές και πνευματικές προεκτάσεις των διαφόρων ανακαλύψεων. Μιλάει για την (κατανοητή) ανάγκη του ανθρώπου να νιώσει ξεχωριστό μέρος της Δημιουργίας, να βρει δηλαδή ένα σκοπό ύπαρξης μέσα στο χάος του κόσμου. Και παρόλο που όλα δείχνουν πως η δημιουργία βασίζεται εν πολλοίς στην τυχαιότητα, είναι αλήθεια ότι τα ανθρώπινα επιτεύγματα αποτελούν αφορμές ματαιοδοξίας. Παρά τις (διόλου ασήμαντες) αρνητικές επιπτώσεις της επιστημονικής προόδου, η ανθρώπινη περιέργεια έχει καταφέρει να ξεκλειδώσει πολλά από τα μυστικά του κόσμου που μας περιβάλλει είτε αυτά κρύβονται σε μακρινούς γαλαξίες είτε στον μικροσκοπικό πυρήνα ενός ατόμου.
Αυτόν τον ενθουσιασμό και την περηφάνια βλέπει κανείς και στα σχόλια του δρος Τάισον, ακόμα και τη συγκίνησή του όταν περιγράφει τις προόδους του δικού του επιστημονικού πεδίου (αστροφυσική).
Τα μεγάλα μυστήρια
Ωστόσο, ο ίδιος έρχεται, με ήρεμη φωνή αυτή τη φορά, να μας προσγειώσει επισημαίνοντας πως «μόλις ανοίξαμε τα μάτια μας» και πως «τα μεγάλα μυστήρια βρίσκονται ακόμη μπροστά μας». Αυτά τα μυστήρια που καλούν σε λύση είναι που κινητοποιούν και την ανθρώπινη φαντασία και περιέργεια. Αυτά θα εμπνεύσουν τους επιστήμονες του αύριο και θα δημιουργήσουν τις νέες αλήθειες της εποχής. Αλλωστε, πριν από τέσσερις μόλις αιώνες (λίγα δευτερόλεπτα στο «Κοσμικό Ημερολόγιο») όλοι πίστευαν πως η Γη ήταν το κέντρο του σύμπαντος. Ποιος μπορεί να πει με σιγουριά τι άλλο θα αμφισβητηθεί στο μέλλον;
Τέλος, πλην των πλούσιων γνώσεων και πληροφοριών που προσφέρει το ντοκιμαντέρ, αξίζει νομίζω να εστιάσει κανείς και στα συναισθήματα που γεννά στον θεατή. Αυτά –καθόλου τυχαία ίσως– μοιάζουν με εκείνα που προκαλεί η σχεδόν ομότιτλη ταινία-σταθμός του Στάνλεϊ Κιούμπρικ. Εκείνη η ανατριχιαστική αίσθηση του μαύρου μονόλιθου βρίσκει το παράλληλό της στην περιγραφή της μαύρης τρύπας στο κέντρο του γαλαξία μας. Και από την άλλη, η ίδια ελπίδα για την ενότητα της ζωής και των δομικών υλικών του σύμπαντος. Αυτά από τα οποία είμαστε φτιαγμένοι και εμείς. Τα υλικά των άστρων.