Αρχαία ρητορική και σύγχρονη Δημοκρατία

Αρχαία ρητορική και σύγχρονη Δημοκρατία

3' 11" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Roland Barthes
Η αρχαία ρητορική. 
Μνημονικό βοήθημα
μτφρ.: Πάνος Αγγελόπουλος
εκδ. Petites Maisons, σελ. 136

Στην πιο κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση των τελευταίων δεκαετιών για την Αμερική, η πολιτική ρητορική αποδεικνύεται φτωχή, επιδερμική και ταυτόχρονα επικίνδυνη. Το γεγονός κατοπτρίζει, θα υποστηρίξουν πολλοί, την κατάσταση των πραγμάτων: νοσεί η δημοκρατία, νοσεί αναπόδραστα και η πολιτική ρητορική (και τανάπαλιν). 

Οι όροι του προβλήματος είναι προφανώς εξαιρετικά σύνθετοι για να εξεταστούν εδώ. Θα είχε ωστόσο ενδιαφέρον να σταθούμε εν τάχει σε έναν από αυτούς και συγκεκριμένα στη ρητορική, με αφορμή την πρόσφατη έκδοση του έργου «Η Αρχαία Ρητορική, Μνημονικό Βοήθημα» του Ρολάν Μπαρτ.

Ο Ρολάν Μπαρτ δεν χρειάζεται συστάσεις. Φιλόσοφος, σημειολόγος, θεωρητικός και κριτικός της λογοτεχνίας, υπήρξε ένας πολυσχιδής και ρηξικέλευθος στοχαστής με τεράστιο και εξαιρετικά σημαντικό έργο, το οποίο επηρέασε πλήθος σχολών σκέψης από τον στρουκτουραλισμό και την ανθρωπολογία, έως την κοινωνιολογία και τη σημειωτική.

Το «Η Αρχαία Ρητορική, Μνημονικό Βοήθημα» αποτελεί μεταγραφή ενός σεμιναρίου που ο Μπαρτ έδωσε στην Ecole Pratique des Hautes Etudes κατά το ακαδημαϊκό έτος 1964-65. Στην αφετηρία του, ο Γάλλος στοχαστής θέτει μια απλή και ξεκάθαρη ερώτηση: τι είναι η (αρχαία) ρητορική;

Αρχαία ρητορική και σύγχρονη Δημοκρατία-1Για να απαντήσει την ερώτηση, ο Μπαρτ διασχίζει την αχανή επικράτεια της ρητορικής, κινούμενος ταυτόχρονα προς δύο κατευθύνσεις. 

Η πρώτη αφορά τον άξονα του χρόνου και την ιστορία της ρητορικής. Σε αυτήν καταγράφονται με σαφήνεια τα κομβικά σημεία στη διαχρονική εξέλιξη του ρητορικού «φαινομένου». Εδώ ο Μπαρτ χαρτογραφεί τους απέραντους ορίζοντες της αυτοκρατορίας της ρητορικής, η οποία ξεπερνά τους είκοσι αιώνες αδιάλειπτης παρουσίας και αναδεικνύει τις καταβολές της στην αρχαία ελληνική δημοκρατία και στα ρωμαϊκά δικαστήρια.

Η δεύτερη κατεύθυνση αφορά τη ρητορική ως σύστημα. Σε αυτήν, ο Γάλλος φιλόσοφος και σημειολόγος, λειτουργεί ως αρχιτέκτονας. Εδώ επιχειρεί να αναδομήσει τη ρητορική ως ένα σύστημα ή δίκτυο που στόχο έχει την παραγωγή λόγου στη βάση τριών κεντρικών εννοιών: της εύρεσης (inventio), της τάξης (disposition) και της λέξης (elocutio).

Στην ιστορική αναζήτηση και περιοδολόγηση της ρητορικής, ο Μπαρτ φέρνει εμπρός στα μάτια μας (όπως θα έλεγε και ο Κουιντιλιανός) την αναμφίλεκτα  συνταρακτική πορεία της ρητορικής ανά τους αιώνες, αναδεικνύοντας τις διαφορετικές φάσεις ανάπτυξης της. Μας επιτρέπει έτσι να διακρίνουμε τις σημασίες που κατά καιρούς λαμβάνει ως έννοια ή τεχνική, τις λειτουργίες που κυρίως επιτελεί, τους τρόπους με τους οποίους προσδιορίζεται ή οροθετείται. Ενώ ταυτόχρονα μας βοηθά να αντιληφθούμε το πώς μετοικεί από την αρχαιότητα στη χριστιανική Δύση, το πώς συνδέεται με  την ποιητική και τον λογισμό, το πώς προλειαίνεται το έδαφος για τη χρήση της από τη λογοτεχνία, και το πώς καταλήγει στις αρχές του 19ου αιώνα να περιπέσει σε βαθιά ανυποληψία.
Το σύντομο σε έκταση έργο, με εμφανή τα χαρακτηριστικά εγχειριδίου, θα χαρίσει στον επίδοξο αναγνώστη τη δυνατότητα να περιδιαβεί αιώνες Ιστορίας και να γνωρίσει τις ιδέες που είχαν για τη ρητορική στοχαστές όπως ο  Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, ο Ισοκράτης, ο Σενέκας, ο Κικέρωνας, ο Κοϊντιλιανός, ο Βάρρωνας, ο Αουσόνιος, ο Καπέλλας, ο Βοήθιος, ο Aγιος Αυγουστίνος, ο Κασσιόδωρος, για να αναφέρουμε κάποιους από τους σημαντικότερους. 

Ενώ ταυτόχρονα, το έργο θα προσφέρει στον αναγνώστη την ευκαιρία να αντιληφθεί την ειδοποιό πολυσημία του ρητορικού φαινομένου. Καθότι η ρητορική υπήρξε περίοπτο αντικείμενο στοχασμού και εμβάθυνσης, πολιτισμικό σύστημα, μέσο ταξινόμησης και στοχασμού επί της γλώσσας, αλλά και εργαλείο εξουσίας και πεδίο ιστορικών συγκρούσεων.

Ας επιστρέψουμε στην ερώτηση, συνοψίζοντας. Τι είναι εν τέλει η ρητορική; Σύμφωνα με τον Μπαρτ, η ρητορική είναι μία τέχνη της πειθούς, μία μέθοδος διδασκαλίας, μία επιστήμη ή πρωτο-επιστήμη με τη δική της μετα-γλώσσα, αλλά και μια κοινωνική πρακτική, ενίοτε παιγνιώδης, αν όχι μία ηθική. 

Επί αυτής της βάσης, προς τέρψη όσων αναζητούν να κατανοήσουν τη σαγήνη αλλά και τη σημαίνουσα αξία της ρητορικής στο πεδίο της πολιτικής, ο σπουδαίος Γάλλος στοχαστής αποδεικνύεται εξαιρετικά γενναιόδωρος. 

Μας βοηθάει να καταλάβουμε την πολλαπλότητα του ρητορικού φαινομένου, αλλά και το γιατί η ρητορική είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημοκρατία. Την υγιή και ακμαία δημοκρατία που σήμερα έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ.    

Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή