Η οικονομική ύφεση που ζούμε είναι αποτέλεσμα της εφαρμογής εθνικών πολιτικών που προσπάθησαν να περιορίσουν τις αρνητικές συνέπειες της COVID-19. Η ραγδαία εξάπλωση του ιού σε όλο τον κόσμο και οι σχετικά συγχρονισμένες αντιδράσεις των περισσότερων χωρών αποκάλυψαν τον υψηλό βαθμό διασύνδεσης των οικονομιών και ενίσχυσαν την ύφεση.
Τα lockdowns και η αυστηρή τήρηση μέτρων στις πύλες εισόδου των χωρών διατάραξαν τις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες, μείωσαν τις εξαγωγές, προκάλεσαν τεράστια κρίση στον τουρισμό και στις αεροπορικές μεταφορές, μείωσαν την παραγωγή και έφεραν αλλαγές στις εμπορικές ροές. Η απειλή κατά της υγείας και η προσπάθεια ανάσχεσής της οδήγησαν στην κοινωνική αποστασιοποίηση, τηλεργασία και σε μέτρα φυσικής προστασίας που με τη σειρά τους επηρέασαν, τουλάχιστον προσωρινά, τις ανθρώπινες συμπεριφορές, την κατανάλωση, τις μετακινήσεις, τις εργασιακές συνήθειες, και φυσικά το μάνατζμεντ.
Η κατάσταση έφερε επίσης στο προσκήνιο τη δημόσια διακυβέρνηση. Δυσλειτουργίες και αστοχίες παρατηρήθηκαν στις εθνικές κυβερνήσεις και τις περιφερειακές διοικήσεις, σε λειτουργικό και επιχειρησιακό επίπεδο. Τα παραδοσιακά πρότυπα διακυβέρνησης στις δυτικές κοινωνίες έφτασαν γρήγορα στα όριά τους, ενώ οι θεωρίες και τα μοντέλα του παρελθόντος δεν μπόρεσαν να κατανοήσουν τα νέα δεδομένα και να παραγάγουν γρήγορα χρήσιμες αντιδράσεις.
Η κρίση ανέδειξε και ευκαιρίες, αποκαλύπτοντας νέες αγορές όπως για παράδειγμα για μάσκες, αντισηπτικά και βελτιωμένη ηλεκτρονική μάθηση, κατέδειξε ρωγμές σε υπάρχουσες αγορές, όπως στον κινηματογράφο, στο λιανικό εμπόριο και τη βιντεοδιάσκεψη και οδήγησε σε νέα προϊόντα όπως τα rapid tests και τα εμβόλια για την COVID-19 και τις ψηφιακές πλατφόρμες συνεργασίας. Εάν οι κεφαλαιαγορές θεωρηθούν καλός προγνώστης, η πρόσφατη ανοδική πορεία τους αντικατοπτρίζει τις πεποιθήσεις των επενδυτών ότι η κατάσταση στην υγεία θα ελεγχθεί με τη βοήθεια εμβολίων και ότι οι εταιρείες τεχνολογίας διαμορφώνουν το μέλλον.
Ο κορωνοϊός αποκάλυψε ανεπάρκειες αλλά και ευκαιρίες μέσα στην οικονομία. Ταυτόχρονα αναδείχθηκαν άξονες οι οποίοι προκύπτουν από τα μαθήματα της κρίσης και αποτελούν ουσιαστικά στοιχεία για τη διαμόρφωση επιτυχημένων στρατηγικών για την επόμενη μέρα.
Η ψηφιοποίηση βρίσκεται πλέον παντού, από τις εφοδιαστικές αλυσίδες και το ηλεκτρονικό εμπόριο έως την ευέλικτη βιομηχανική παραγωγή και την τηλεργασία. Η αξιοποίησή της σε μεγαλύτερη ακόμα κλίμακα θα βελτιώσει την ανθεκτικότητα των παραγωγικών συστημάτων και θα μειώσει τα κόστη. Αλλά επίσης θα διευκολύνει την καινοτομία σε προϊόντα και σε διαδικασίες μετασχηματισμού σε επιχειρήσεις και οργανισμούς.
Η τηλεργασία από μόνη της παρέχει νέες δυνατότητες ειδικά σε επιχειρήσεις και οργανισμούς με ισχυρά οργανωτικα μοντέλα, αλλά δημιουργεί και καινούργιες απαιτήσεις. Το περιεχόμενο της εργασίας αλλάζει και εμφανίζονται νέες δεξιότητες που επικεντρώνονται στη διαχείριση των διεπαφών και τη διασυνδεσιμότητα. Η τεχνολογία γίνεται υπεύθυνη για επαναλαμβανόμενες εργασίες και ολόκληρες αλγοριθμοποιήσιμες διαδικασίες και έτσι δημιουργεί συνεχή ζήτηση για ανάπτυξη, εφαρμογή, συντήρηση και λειτουργία νέων εφαρμογών και των απαραίτητων υποδομών. Η παραγωγικότητα θα αυξηθεί και οι ανθρώπινοι πόροι θα μπορούν να ανακατανεμηθούν, σε καταστάσεις αυξημένης δημιουργικότητας. Το μάνατζμεντ θα προσαρμοσθεί στη λειτουργία μέσω συστημάτων, ενώ η παρακολούθηση της εργασίας και η άσκηση διοίκησης πεδίου έχουν ήδη αποκτήσει αυξημένη σημασία.
Η διασυνδεσιμότητα προσδιόρισε το βάθος της ύφεσης και η αποκατάστασή της θα καθορίσει την πορεία της ανάκαμψης. Η επιβράδυνση κάθε εθνικής οικονομίας τροφοδοτούσε και ενίσχυε την πτώση των συνδεδεμένων με αυτήν οικονομιών και αντίστροφα. Η αποκατάσταση των διασυνδέσεων θα επιταχύνει την ανάπτυξη και ταυτόχρονα θα ενισχύσει την ανθεκτικότητα κάθε οικονομίας. Τα ταξιδιωτικά πρωτόκολλα, τουλάχιστον εντός της Ε.Ε., θα επιτρέψουν πάλι τα ταξίδια. Η ανάπτυξη ρυθμιζόμενων και παραμετροποιήσιμων «καθολικών» πρωτοκόλλων για πολλές κατηγορίες δραστηριοτήτων θα βοηθήσει σημαντικά την επανασύνδεση των οικονομιών και θα αποτελέσει σημαντικό εργαλείο στην ανάπτυξη των εξαγωγών αλλά και στη διαχείριση τοπικών καταστροφών ή επίμονων αποκλεισμών από οποιαδήποτε αιτία.
Συνεργατικά μοντέλα παραγωγής και υπηρεσιών και ευέλικτα περιβάλλοντα εφοδιασμού θα δημιουργήσουν συστάδες επιχειρήσεων που θα ενσωματώνουν βασική και σύνθετη παραγωγή με δυνατότητες διάθεσης των προϊόντων σε μεγάλη κλίμακα. Ενα οικονομικό περιβάλλον με πλήρως συμβατούς και παραμετροποιημένους κώδικες και διαδικασίες θα ενισχύσει τη συνεργατικότητα, θα μειώσει τους χρόνους απόκρισης σε έκτακτες και κανονικές καταστάσεις αλλά και το σχετικό κόστος.
Η ευελιξία και η προσαρμοστικότητα παραμένουν βασικοί κρίσιμοι παράγοντες για την αντιμετώπιση ειδικών καταστάσεων. Η κρίση έφερε τα φυσικά και ανθρώπινα συστήματα στα όριά τους, αλλά γενικά παρέμειναν διαχειρίσιμα. Η αξία της εσπευσμένης προσαρμογής, με βάση τις διαθέσιμες αλλά όχι απαραίτητα προφανείς επιλογές, έγινε ξεκάθαρη από την αρχή. Παρά το ταυτόχρονο της πανδημίας, οι χώρες και οι επιχειρήσεις προσαρμόστηκαν, σε μικρότερο η μεγαλύτερο βαθμό, εξερευνώντας επιλογές που ήδη υπήρχαν αλλά ποτέ δεν είχαν ενεργοποιηθεί.
Η ταχεία και επαρκής κατανόηση ανεξερεύνητων δυναμικών, οι γρήγορες τακτικές κινήσεις αλλά και η συνεχής προσαρμογή της στρατηγικής είναι αναγκαία στοιχεία διαχείρισης κάθε ευκαιρίας η κρίσης. Το νέο πρότυπο είναι η λήψη αποφάσεων με βάση σκληρά δεδομένα (hard data based). Τέτοιες δυνατότητες ενισχύουν την ποιότητα της διακυβέρνησης των επιχειρήσεων, αλλά και του δημόσιου τομέα, και απαιτούν απλοποίηση και επιπεδοποίηση των οργανωτικών δομών για γρήγορη λήψη αποφάσεων και καινοτόμο σκέψη. Σε ένα ευρύτερο κοινωνικό και οικονομικό πλαίσιο, η συστηματοποίηση της γνώσης που παράγεται από τη διαχείριση οριακών καταστάσεων, θα μας επιτρέψει να αναλαμβάνουμε περισσότερο ρίσκο και νέες επιχειρηματικές/κοινωνικές δραστηριότητες.
Η καινοτομία εκ των πραγμάτων ενισχύθηκε στις συνθήκες κρίσης τόσο στην παραγωγή υπηρεσιών και προϊόντων όσο και στη διαχείριση καταστάσεων σε πολλούς τομείς όπως η ιατρική, η υγεία, η παραγωγή φαρμάκων, η διαχείριση κρίσεων μεγάλης διάρκειας, οι εφοδιαστικές αλυσίδες, η τηλεδιοίκηση, η ευέλικτη βιομηχανική παραγωγή και οι εξατομικευμένες υπηρεσίες σε πελάτες. Η παραπέρα καλλιέργεια αυτής της συμπυκνωμένης εμπειρίας και ο διαμοιρασμός της στην οικονομία θα ωφελήσει τομείς που δεν επηρεάστηκαν τόσο πολύ από τον κορωνοϊό.
Η ακαμψία των υποδομών και η αδυναμία χρησιμοποίησης φυσικών περιουσιακών στοιχείων πολλαπλασίασαν σε αρκετές περιπτώσεις το μέγεθος του προβλήματος. Τα μέτρα περιορισμού της COVID-19 είχαν αντίκτυπο στη χρήση πλοίων, αεροπλάνων, αεροδρομίων, λιμανιών, του οδικού δικτύου, στην παραγωγή ενέργειας, στις εγκαταστάσεις παραγωγής και στα κτίρια, η οποία μειώθηκε σε πολλές περιπτώσεις σημαντικά. Οι ιδιοκτήτες των περιουσιακών αυτών στοιχείων υπέφεραν περισσότερο από εκείνους που τα λειτουργούσαν. Κάνοντας τις υποδομές αρθρωτά ρυθμιζόμενες, επιτρέποντας γρήγορες παρεμβάσεις σε βασικά σημεία συμφόρησης, όπως οι ΜΕΘ ή η μεταφορά ηλεκτρισμού ή τα δίκτυα τηλεπικοινωνιών, και χτίζοντας τη δυνατότητα αξιοποίησης του αργούντος δυναμικού σε άλλες χρήσεις, θα αυξήσει την ανθεκτικότητα της οικονομίας και παράλληλα θα διευκολύνει την απορρόφηση του κόστους τους από τις επιμέρους χρήσεις. Η ευελιξία και η επαναχάραξη της οικονομικής γραμμής μεταξύ ιδιοκτησίας και χρήσης περιουσιακών στοιχείων θα οδηγήσει σε μια καλύτερη ισορροπία, αναγκαία για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων και για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής.
Η κρίση ανέδειξε τον ρόλο των κυβερνήσεων ως διαχειριστών καταστάσεων μεγάλης κλίμακας. Κλήθηκαν να λάβουν σκληρές αποφάσεις με βαριές, αλλά σαφείς επιπτώσεις. Η ανάγκη για πραγματική ηγεσία και έλεγχο των γεγονότων εκτοξεύθηκε, όπως και τα λάθη διαχείρισης. Ξαναδιατυπώθηκε στο πλαίσιο των έκτακτων συνθηκών, ισχυρή η απαίτηση οι κυβερνήσεις να παραμένουν, ακόμη και σε περίοδο βαθιάς κρίσης, ελεγχόμενες και υπόλογες, προστατεύοντας ουσιαστικά τα κοινωνικά και ανθρώπινα δικαιώματα.
Με κορωνοϊό ή χωρίς, η ζωή συνεχίζεται και τα μόνιμα προβλήματα (perma problems) συνεχώς σωρεύονται. Η κατάρρευση της κινητικότητας και της άμεσης ανθρώπινης επαφής και η οικονομική δυσπραγία έφεραν ένα ακόμα επίπεδο πολυπλοκότητας στη διαχείρισή τους. Το καθαρό περιβάλλον, η ενεργειακή επάρκεια, η προσβασιμότητα, η διαφάνεια και η λογοδοσία, το παγκόσμιο χρέος και η εξασφάλιση εργασίας παραμένουν σημαντικά στην ατζέντα. Οσοι χαράζουν πολιτική, οφείλουν να ξαναδούν τα μόνιμα θέματα που καθορίζουν το μέλλον μας, χρησιμοποιώντας τις εμπειρίες που αποκτήθηκαν από την κρίση.
Η COVID-19 αλλάζει τον κόσμο, όχι τόσο εξαιτίας της ταχύτητας ή της έντασης των προβλημάτων που δημιουργεί, όσο εξαιτίας πρωτότυπων καταστάσεων και προσεγγίσεων. Η μετα-κορωνοϊό εποχή θα είναι διαφορετική, με πολλά νέα στοιχεία, και θα απαιτήσει οικονομικές προσαρμογές, νέες πολιτικές και άλλη διαχειριστική αντίληψη. Αναδύεται μια ομάδα χρήσιμων δεξιοτήτων, οι οποίες θα επηρεάσουν την αρχιτεκτονική της οικονομίας και τη λειτουργία των επιχειρήσεων. Αλλά και η διαφάνεια, η λογοδοσία και η κοινωνική ελευθερία ενισχύθηκαν στη διαδρομή αυτή. Η μετατροπή των εμπειριών σε προσεγγίσεις και η εφαρμογή των νέων δυνατοτήτων στην πράξη, καθοδηγούμενες από ενισχυμένες πολιτικές αξίες, θα μας ωθήσει, ως πρόσωπα και ως κοινωνία, σε νέα όρια.
* Ο κ. Κώστας Μητρόπουλος είναι σύμβουλος επιχειρήσεων.
** Ο κ. Γεώργιος Δουκίδης είναι καθηγητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.