Το 2020 φάνηκε ανάγλυφα και επώδυνα η εξάρτηση της οικονομίας μας από τον τουρισμό. Σε παγκόσμιο επίπεδο τώρα, η κρίση έχει θέσει υπαρξιακά ερωτήματα αναφορικά με τον τουρισμό. Από πλευράς ζήτησης, η τάση είναι προς την αποζήτηση εμπειριών, αυθεντικότητας και ποιότητας, ειδικά από τις ομάδες που έχουν την ικανότητα να συνεισφέρουν οικονομικά. Από πλευράς προσφοράς, σε πολλές χώρες οι κυβερνήσεις δράττονται της ευκαιρίας να ξανασκεφτούν το ίδιο το τουριστικό προϊόν. Χώρες όπως η Νορβηγία, η Κροατία και η Σλοβενία, αλλά και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή και ο ΟΗΕ, προτείνουν ριζικές αλλαγές για τη μετά κορωνοϊό εποχή. Εμφαση διεθνώς υπάρχει τόσο στον θεματικό τουρισμό –από τη γαστρονομία στην πολιτισμική εξερεύνηση, στην ψυχαγωγία και στον «αστικό» τουρισμό, στον περιπατητικό, στον ιστιοπλοϊκό και καταδυτικό τουρισμό– όσο και –κυρίως– στη βιωσιμότητα. Σε προορισμούς όπως το Αμστερνταμ η έμφαση δεν είναι στο πώς θα επιτευχθεί μεγαλύτερος αριθμός τουριστών (ένα επικίνδυνο και παρωχημένο ελληνικό ταμπού), αλλά στο πώς θα αναδιαταχθεί το τουριστικό προϊόν στην υπηρεσία του προορισμού.
Μια άλλη παρακαταθήκη της κρίσης είναι η δραματική επιτάχυνση της ψηφιοποίησης της εργασίας. Αυτό έχει επιπτώσεις στην επιλογή του τόπου κατοικίας των εργαζομένων –παρατηρείται φυγή από τα αστικά κέντρα, σε περιοχές κοντύτερα στη φύση–, αλλά και στον τρόπο με τον οποίο οι εργαζόμενοι μοιράζονται τον χρόνο τους μεταξύ αστικών κέντρων και της υπαίθρου. Η κατηγορία των «ψηφιακών νομάδων», που είτε ως υπάλληλοι είτε ως ελεύθεροι επαγγελματίες μπορούν να επιλέγουν τον τόπο διαμονής τους, δημιουργεί νέα δεδομένα μιας οικονομικά εύρωστης και σημαντικής ομάδας που μπορεί να τονώσει τοπικές οικονομίες.
Είμαστε λοιπόν μπροστά σε μιαν αναθεώρηση του τι ακριβώς σημαίνει «τουρίστας», μιας και ο τουρισμός πλέον δεν αφορά μόνο όσους έρχονται για εποχικές διακοπές (κατά κανόνα, στην Ελλάδα, το καλοκαίρι), αλλά και όσους (Ελληνες ή μη) έχουν βάση αλλού και περνούν κομμάτι του χρόνου τους στη χώρα μας. Η κυβέρνηση έχει ορθά δείξει μεγάλο ενδιαφέρον στην προσέλκυση όσων έχουν την εισοδηματική άνεση να διαθέτουν κατοικίες και περιουσίες ανά τον κόσμο, δίνοντας φορολογικά κίνητρα για την προσέλκυση τόσο των ψηφιακών νομάδων όσο και των συνταξιούχων. Ολοι αυτοί θέλουν να περνούν τον χρόνο τους σε μια χώρα με ευχάριστο καιρό, όμορφο περιβάλλον, καλό φαγητό, ενδιαφέρουσες και αυθεντικές περιοχές. Πώς τους επηρεάζουν οι πολιτικές μας;
Από αναπτυξιακής πλευράς, έπειτα από μακρά περίοδο επενδυτικής δυστοκίας, υπάρχει τεράστιος αναβρασμός. Εκ πρώτης όψεως το γεγονός αυτό φαίνεται θετικό, αλλά η πραγματικότητα είναι ανησυχητική – και η κυβέρνηση οφείλει να δείξει την προσήκουσα προσοχή. Ο κίνδυνος είναι ότι οι τουριστικές επενδύσεις συχνά καταναλώνουν το περιβαλλοντικό και αισθητικό μας κεφάλαιο, και εμείς, αντί να τις κοιτάμε με μεγαλύτερη προσοχή, τις επιδοτούμε. Ενα ηχηρό παράδειγμα τέτοιου ρίσκου είναι η περίπτωση της Ιου και η πρωτοβουλία www.save-ios.gr που στελεχώνεται από όσους εμπίπτουν στις κατηγορίες επισκεπτών που θέλει να προσελκύσει η κυβέρνηση. Μελέτες όπως της EBRD, της ΕΛΛΕΤ για τον υπερτουρισμό στη Σαντορίνη και στη Ρόδο αποτυπώνουν με επώδυνο τρόπο τον κίνδυνο να γίνει η τουριστική ανάπτυξη ξέφραγο αμπέλι. Η επιστολή της Ελληνικής Εταιρείας, 60 προσωπικοτήτων, της 6/10 προς τον πρωθυπουργό αναδεικνύει το εύρος της αγωνίας για τη διατήρηση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, το οποίο, εκτός από αυτοσκοπός, αποτελεί και τη βάση για τη βιώσιμη τουριστική μας ανάπτυξη.
Στον περιβαλλοντικό τομέα, πέρα από τον απαραίτητο περιορισμό της εκτός σχεδίου δόμησης που πάλι αναβλήθηκε, υπάρχει σειρά πολιτικών που πρέπει να επανεξεταστούν ώστε να μην είμαστε «πράσινοι» μόνο κατ’ όνομα. Η επίτευξη, λ.χ., της απολιγνιτοποίησης μέσω των ΑΠΕ δεν θα πρέπει να γίνει παραμερίζοντας την επίπτωση της εγκατάστασης ανεμογεννητριών και φωτοβολταϊκών στο λοιπό φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, το οποίο διαφημίζουμε και ως βάση του τουριστικού προϊόντος μας, ούτε θα πρέπει μόνη η ΕΤΑΔ να αποφασίζει την εκμίσθωση των παραλιών με ομπρέλες, φέρνοντας βραχυπρόθεσμα έσοδα αλλά υποβαθμίζοντας την αυθεντικότητα των παραλιών. Το 2021 αρχίζει με κινητικότητα από πλευράς πολιτικής. Η ηγεσία του υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας φαίνεται να ακούει τις συστάσεις για προσοχή – αλλά αναμένουμε περαιτέρω βήματα. Από πλευράς υπουργείου Τουρισμού, η έμφαση στους Οργανισμούς Διαχείρισης Προορισμών (DMΜΟ) που νομοθετείται, παρά τις αναμενόμενες δυσκολίες στην εφαρμογή, είναι απαραίτητη. Ενας «πιλότος» για βιώσιμη ανάπτυξη που συζητείται με την ηγεσία του υπουργείου Τουρισμού και την EBRD θα ήταν ένα άλλο σημαντικό βήμα. Οι αλλαγές που θα απαιτηθούν για να μπορέσουμε να χαράξουμε επιτυχώς μια στρατηγική στο εθνικό και στο τοπικό επίπεδο είναι μεγάλες και θα χρειαστεί μια συνολική επίβλεψη από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Με δεδομένες τις νέες στρατηγικές προκλήσεις και τη βιωσιμότητα υπό ισχυρή πίεση, έφτασε η ώρα να ξανασκεφτούμε τον τουρισμό.
* Ο κ. Μιχαήλ Γ. Ιακωβίδης κατέχει την Εδρα Sir Donald Gordon Chair Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας στο London Business School,
όπου είναι καθηγητής Στρατηγικής.