Εγγενή προβλήματα που μπορεί να οδηγήσουν σε φαινόμενα τύπου Καλιφόρνιας, όπου το 2001 η ενεργειακή κρίση κόστισε στους καταναλωτές πάνω από 1 δισ. δολάρια και συνέβαλε στην πτώχευση της μεγαλύτερης εταιρείας ηλεκτρισμού της χώρας, παρουσιάζει το ευρωπαϊκό μοντέλο λειτουργίας της αγοράς ηλεκτρισμού, το περίφημο target model, στο οποίο ασθμαίνοντας από τον περασμένο Νοέμβριο προσαρμόζεται και η ελληνική αγορά. Την άποψη αυτή μεταφέρει στην «K» από το Σαν Φρανσίσκο, όπου διαμένει, ο δρ Αλέξις Παπαλεξόπουλος, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της ECCO International, «αρχιτέκτονας» πολλών αγορών στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και στην Ασία. Το πρόβλημα, όπως εξηγεί, του ευρωπαϊκού target model συνδέεται με το γεγονός ότι η αγορά της Επόμενης Ημέρας (εκεί δηλαδή όπου γίνονται οι προσφορές ισχύος) είναι μια χρηματοοικονομική αγορά που δεν λαμβάνει υπόψη της τους φυσικούς περιορισμούς του δικτύου, με αποτέλεσμα οι συμμετέχοντες να αποκομίζουν έσοδα χωρίς να μπορούν να προσφέρουν τις δηλωμένες υπηρεσίες τους. Το ελληνικό μοντέλο πέραν αυτού αντιμετωπίζει, σύμφωνα με τον ίδιο, και «παιδικές ασθένειες», αλλά και μια σειρά από δομικά προβλήματα. Είναι σημαντικό να εφαρμοστεί άμεσα ένας μηχανισμός εποπτείας και ελέγχου της αγοράς, τονίζει ο δρ Παπαλεξόπουλος και να ενισχυθεί ο ανταγωνισμός με την ενθάρρυνση της συμμετοχής περισσότερων παικτών και της απόκρισης ζήτησης.
«Η μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα χωρίς άνθρακα είναι μονόδρομος», τονίζει. Για την επιτυχή μετάβαση, η εφαρμογή μόνιμου μηχανισμού ισχύος στη χονδρική αγορά είναι θεμελιώδες ζήτημα, αναφέρει και χτυπάει καμπανάκι σημειώνοντας ότι «η μαζική διείσδυση μη κατανεμόμενης ανανεώσιμης παραγωγής, σε συνδυασμό με μη ευέλικτους συμβατικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας, είναι μια συνταγή για καταστροφή».
Το συμβάν στο Τέξας «ήταν απλώς μια κλήση αφύπνισης», αναφέρει ο δρ Παπαλεξόπουλος, επισημαίνοντας ότι «η αντοχή του ηλεκτρικού δικτύου και των συστημάτων αγορών ενέργειας αναδύεται ως μία από τις βασικές προκλήσεις του 21ου αιώνα, λόγω της κλιματικής αλλαγής».
– Eχετε συμβάλει στο στήσιμο της ελληνικής αγοράς ηλεκτρισμού από τα πρώτα βήματα απελευθέρωσής της μέχρι και το πολύ πρόσφατο target model. Πού οφείλονται, κατά τη γνώμη σας, τα προβλήματα που ανέκυψαν;
– Τα προβλήματα που εμφανίστηκαν τους τελευταίους μήνες από την πραγματική λειτουργία της ελληνικής χονδρεμπορικής αγοράς ενέργειας εμπίπτουν σε δύο κατηγορίες: α) Προβλήματα που ενυπάρχουν στο μοντέλο-στόχο της Ε.Ε. και β) προβλήματα που γενικά σχετίζονται με μια νέα αγορά και κάποια προβλήματα συγκεκριμένα για την Ελλάδα. Τα προβλήματα που ενυπάρχουν στο μοντέλο-στόχο της Ε.Ε. οφείλονται στο γεγονός ότι η αγορά της Επόμενης Ημέρας είναι μια χρηματοοικονομική αγορά και η αγορά Εξισορρόπησης σε Πραγματικό Χρόνο είναι μια φυσική αγορά, που σέβεται τους φυσικούς περιορισμούς του συστήματος και του δικτύου. Δηλαδή, οι σπάνιοι πόροι του συστήματος δεν μοντελοποιούνται στη αγορά της Επόμενης Ημέρας. Αυτό δημιουργεί συνθήκες όπου οι παίκτες μπορούν να αποκομίσουν έσοδα από την αγορά χωρίς να προσφέρουν τις δηλωμένες υπηρεσίες τους στην αγορά. Αντιμετωπίσαμε το ίδιο πρόβλημα σε αρκετές αγορές ενέργειας των ΗΠΑ πριν από είκοσι χρόνια και αλλάξαμε την αρχιτεκτονική της, έτσι ώστε τα μοντέλα της αγοράς της Επόμενης Ημέρας και της αγοράς Εξισορρόπησης σε Πραγματικό Χρόνο να έχουν ακριβώς τους ίδιους περιορισμούς. Αυτό το πρόβλημα κόστισε στους καταναλωτές στην Καλιφόρνια κατά τη διάρκεια της ενεργειακής κρίσης του 2001 πάνω από 1 δισεκατομμύριο δολάρια και συνέβαλε στην πτώχευση της μεγαλύτερης εταιρείας κοινής ωφελείας στη χώρα εκείνη την εποχή, της Pacific Gas and Electric Company (PG&E) στο Σαν Φρανσίσκο.
Οσον αφορά το δεύτερο είδος προβλημάτων, θα έλεγα ότι οι νέες αγορές ωριμάζουν αργά, καθώς οι παράγοντες της αγοράς προσπαθούν να κατανοήσουν τη δυναμική της αγοράς. Με βάση την εμπειρία μου από τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενεργειακών αγορών σε όλο τον κόσμο τα τελευταία 25 χρόνια, πιστεύω ότι κατά την αρχική περίοδο μετά την έναρξη μιας χονδρεμπορικής αγοράς αναμένεται κάποια μεταβλητότητα και αστάθεια σαν και αυτές που έχουμε παρατηρήσει στην Ελλάδα κατά τους πρώτους τρεις μήνες λειτουργίας του target model.
Εκτός από αυτά τα διαδικαστικά θέματα, είναι δίκαιο να πούμε ότι η αγορά της Επόμενης Ημέρας πολλές φορές εκκαθαρίζεται κάτω από το κόστος (price dumping). Η αγορά της Επόμενης Ημέρας είναι το κέντρο όλων των αγορών οι οποίες ακολουθούν, λόγω του ότι έχει τη μεγαλύτερη ρευστότητα, είναι συζευγμένη με την αγορά της Ιταλίας και είναι από τη φύση της υποχρεωτική. Ο κυρίαρχος παίκτης, ως καθαρό φορτίο, έχει κάθε όφελος να διατηρήσει τις τιμές χαμηλά. Παρόλο που αυτό επιτρέπεται, αυτή η συστηματική συμπεριφορά υποβολής προσφορών κάτω του κόστους για μεγάλα χρονικά διαστήματα πρέπει να αποθαρρύνεται και να παρακολουθείται πολύ στενά. Επίσης, η μεγάλη παρουσία ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και μονάδων παραγωγής χωρίς ευελιξία δημιουργεί συχνά έντονα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν στη αγορά Εξισορρόπησης σε Πραγματικό Χρόνο. Αυτή η συνολική συμπεριφορά επιβάλλει συχνά εντάξεις και απεντάξεις μονάδων, αυξημένο κόστος λειτουργίας, διαχείριση καυσίμων, κόστη συντήρησης και αυξημένες απώλειες λόγω αποκλίσεων που προκύπτουν από διακοπές λειτουργίας. H πολυπλοκότητα αυτή επιβαρύνει την αγορά Εξισορρόπησης σε Πραγματικό Χρόνο. Αυτή δε η αγορά παρουσιάζει κατά καιρούς ολιγοπωλιακή συμπεριφορά λόγω του μικρού αριθμού παικτών που μπορούν να προσφέρουν ευέλικτα προϊόντα σε αυτήν.
– Τι πρέπει να γίνει;
– Λαμβάνοντας υπόψη όλα αυτά τα προβλήματα, είναι σημαντικό να εφαρμοστεί άμεσα ένας ισχυρός μηχανισμός εποπτείας και ελέγχου της αγοράς για την παρακολούθηση της συμπεριφοράς όλων των συμμετεχόντων σε αυτήν. Επιπροσθέτως, από τους εκ των υστέρων (ex-post) μηχανισμούς βάσει των οποίων η ΡΑΕ μπορεί να παρακολουθεί τακτικά τη συμπεριφορά των συμμετεχόντων στην αγορά μετά το γεγονός, προτείνω την εφαρμογή ex-ante μηχανισμών βάσει των οποίων η ΡΑΕ θα χρησιμοποιήσει μηχανισμούς άμβλυνσης της ισχύος των παικτών στην αγορά για να ελέγξει εκ των προτέρων τις προσφορές των συμμετεχόντων σε αυτήν. Επίσης, είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι όποια διορθωτικά μέτρα τελικά υιοθετηθούν, θα πρέπει να μελετηθούν λεπτομερώς και να αναλυθούν, ώστε να διασφαλιστεί συνολικά η καλή λειτουργία της αγοράς μακροπρόθεσμα υπό υγιείς συνθήκες ανταγωνισμού προς όφελος των καταναλωτών.
– Τα διαρθρωτικά προβλήματα της αγοράς;
– Η νέα αγορά με βάση το target model δεν μπορεί να λύσει τα διαρθρωτικά προβλήματα ανταγωνισμού των αγορών ενέργειας στην Ελλάδα. Η καλύτερη στρατηγική για την αντιμετώπιση ζητημάτων ανταγωνιστικότητας είναι να ενθαρρυνθεί η έλευση περισσότερων παικτών και να αναπτυχθούν συνθήκες που να επιτρέψουν την ενσωμάτωση της απόκρισης της ζήτησης. Αυτό είναι το καλύτερο αντίδοτο για την ενσωμάτωση αντιμονοπωλιακών πρακτικών στην αγορά. Κρατώντας τις τιμές της αγοράς χαμηλά, κάθε προσπάθεια ενεργοποίησης σημαντικής απόκρισης της ζήτησης διακυβεύεται σοβαρά. Επίσης είναι εξαιρετικά σημαντικό να καταβληθεί κάθε προσπάθεια για την ενίσχυση των διασυνδέσεών μας, τη σύζευξη των αγορών μας με τις αγορές των γειτονικών μας χωρών, την ανάπτυξη κινήτρων για την απόκριση ζήτησης, την υιοθέτηση μέτρων που θα αντισταθμίζουν τους κινδύνους της αγοράς, και την επένδυση σε νέες τεχνολογίες, όπως η αποθήκευση και η υλοποίηση αγοράς μόνιμου μηχανισμού ισχύος.
Η απολιγνιτοποίηση είναι ένας δρόμος χωρίς επιστροφή
– Το ελληνικό μοντέλο στηρίζεται στο ευρωπαϊκό. Αρα αυτό που λέτε είναι ότι υπάρχουν εγγενή προβλήματα στο ευρωπαϊκό μοντέλο;
– Οπως ανέφερα νωρίτερα, τα προβλήματα που ενέχει το μοντέλο-στόχος της Ε.Ε. οφείλονται στο γεγονός ότι η αγορά της επόμενης ημέρας είναι μια χρηματοοικονομική αγορά και η αγορά εξισορρόπησης πραγματικού χρόνου είναι μια φυσική αγορά που σέβεται τους φυσικούς περιορισμούς του συστήματος. Στις αγορές της Ε.Ε. οι σπάνιοι πόροι του συστήματος δεν μοντελοποιούνται στην αγορά της επόμενης ημέρας. Μπορούμε να θεσπίσουμε ένα συγκεκριμένο επίπεδο περιορισμών στην αγορά της επόμενης ημέρας, αλλά η φυσική των συστημάτων είναι πραγματική και παρούσα στην αγορά εξισορρόπησης πραγματικού χρόνου του ΑΔΜΗΕ. Δεν υπάρχει τρόπος να το παρακάμψουμε. Το πρόβλημα της συμφόρησης στην Πελοπόννησο είναι ένα παράδειγμα αυτού του ζητήματος, αλλά όχι το μόνο.
Η αντιμετώπιση της φυσικής του προβλήματος σε πραγματικό χρόνο αναγκάζει τον ΑΔΜΗΕ να εκτελεί κατά καιρούς ενέργειες εκτός των μηχανισμών της αγοράς εξισορρόπησης πραγματικού χρόνου, που λειτουργεί συχνά μέσω αδιαφανών ενεργειών που δεν είναι προφανείς στην αγορά. Αυτό μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση στην αγορά και έλλειψη εμπιστοσύνης. Τα σοβαρά αυτά προβλήματα δεν είναι μόνο ελληνικά. Τα έχουμε παρατηρήσει σε πολλές άλλες αγορές στην Ευρώπη. Αντιμετωπίσαμε το ίδιο πρόβλημα σε αρκετές αμερικανικές αγορές ενέργειας, οι οποίες είχαν εφαρμόσει παρόμοια μοντέλα πριν από είκοσι χρόνια με δραματικά αποτελέσματα για τους καταναλωτές και την ασφάλεια του ενεργειακού συστήματος. Ως αποτέλεσμα, οι ομοσπονδιακές και πολιτειακές ρυθμιστικές αρχές ενθάρρυναν έντονα τους διάφορους διαχειριστές συστημάτων να μεταβούν σε μια κομβικής (Nodal) αρχιτεκτονικής αγορά ενέργειας, έτσι ώστε τα μοντέλα των αγορών της επόμενης ημέρας και των αγορών εξισορρόπησης πραγματικού χρόνου να διαχειρίζονται και να τηρούν ακριβώς τους ίδιους περιορισμούς και τους ίδιους σπάνιους πόρους. Αυτή η μετάβαση ήταν χρονοβόρα και δαπανηρή και διήρκεσε περίπου 10 χρόνια.
– Με αυτά τα προβλήματα που περιγράψατε, πόσο εύκολος και ασφαλής είναι ο δρόμος για την απολιγνιτοποίηση και την ενεργειακή μετάβαση στην Ελλάδα;
– Η μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα χωρίς άνθρακα είναι μονόδρομος. Δεν υπάρχει τρόπος επιστροφής. Εξαρτάται από εμάς να κάνουμε αυτή τη σημαντική πρόκληση της εποχής μας πραγματικότητα. Θα είναι δαπανηρή, αλλά η πορεία προς τα εμπρός είναι γεμάτη ευκαιρίες για νέες τεχνολογίες, καινοτομίες και τη δημιουργία μιας νέας οικονομίας με νέες, καλά αμειβόμενες θέσεις εργασίας. Σίγουρα, βραχυπρόθεσμα μπορεί να χαθούν θέσεις εργασίας, οπότε πρέπει να είμαστε ευέλικτοι και με την κατάλληλη εκπαίδευση και προγράμματα επανειδίκευσης, η χώρα μας μπορεί να βγει από αυτή τη δύσκολη οικονομική κατάσταση πολύ πιο ισχυρή.
Συγκεκριμένα, για τη χονδρική αγορά, η εφαρμογή του μόνιμου μηχανισμού ισχύος, όπως ανέφερα νωρίτερα, είναι θεμελιώδης για αυτή τη μετάβαση. Το σύστημα χρειάζεται ευέλικτους πόρους όπως σταθμούς παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας φυσικού αερίου, απόκριση της ζήτησης και άλλους κατανεμημένους ενεργειακούς πόρους, όπως έξυπνες συσκευές, μπαταρίες και άλλη κατανεμημένη παραγωγή για την αντιμετώπιση της αβεβαιότητας της ανανεώσιμης ενέργειας με βάση τον καιρό. Η μαζική διείσδυση μη κατανεμόμενης ανανεώσιμης παραγωγής σε συνδυασμό με μη ευέλικτους συμβατικούς σταθμούς παραγωγής ενέργειας είναι μια συνταγή για καταστροφή.
Με λίγα λόγια, η μετάβαση σε ένα ενεργειακό σύστημα απαλλαγμένο από άνθρακα στην Ελλάδα είναι εφικτή εφόσον έχουν μελετηθεί ενδελεχώς και αξιολογηθεί οι δράσεις στον δρόμο για την υλοποίηση αυτού του σπουδαίου πολιτικού και κοινωνικού στόχου. Είναι σημαντικό να είμαστε μεθοδικοί για τα μέτρα που πρέπει να λάβει η κυβέρνηση, καθώς τα πρόσφατα γεγονότα ισχυρών χιονοπτώσεων σε όλη την Ελλάδα απέδειξαν ότι εξακολουθούν να χρειάζονται σταθμοί ηλεκτροπαραγωγής με λιγνίτη. Εάν δεν υπήρχαν, οι εκτεταμένες διακοπές θα ήταν αναπόφευκτες εν μέσω των δυσμενών καιρικών συνθηκών.
– Εχετε μια πολύχρονη εμπειρία και παγκόσμιο κύρος στη δημιουργία και λειτουργία νέων αγορών ηλεκτρισμού στις ΗΠΑ, την Ευρώπη και την Ασία. Το πρόσφατο μπλακ άουτ στο Τέξας δίνει κάποιο σήμα για το κατά πόσον θα πρέπει διαχειριστές και ρυθμιστές να λάβουν υπόψη τους στους σχεδιασμούς πλέον τον παράγοντα κλιματική αλλαγή;
– Οι υποδομές ηλεκτρικής ενέργειας δεν μπορούν να διαχειριστούν ακραία καιρικά φαινόμενα. Οι περισσότεροι εμπειρογνώμονες για το κλίμα συμφωνούν ότι αυτά τα περιστατικά θα εμφανίζονται πιο έντονα και με πολύ μεγαλύτερη συχνότητα στο μέλλον. Είναι επομένως επιτακτική ανάγκη οι κυβερνήσεις και οι ρυθμιστικές αρχές να ενσωματώσουν στον σχεδιασμό του δικτύου και των αγορών ενέργειας νέες μεθοδολογίες και εργαλεία που αντιμετωπίζουν τα ακραία καιρικά φαινόμενα. Ταυτόχρονα, το ηλεκτρικό σύστημα γίνεται όλο και πιο ευάλωτο σε κακόβουλες επιθέσεις, όπως επιθέσεις από τον κυβερνοχώρο και ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας. Το συμβάν στο Τέξας αποτελεί απλώς μια κλήση αφύπνισης. Η αντοχή του ηλεκτρικού δικτύου και των συστημάτων αγορών ενέργειας αναδύεται ως μία από τις βασικές προκλήσεις του 21ου αιώνα, λόγω της κλιματικής αλλαγής.