Η διάδοχη των γενεών στο πηδάλιο της οικογενειακής επιχείρησης είναι, ως γνωστόν, ένα κρίσιμο γεγονός που ενέχει τον κίνδυνο ακόμη και της ανάσχεσης της ομαλής πορείας της ή μπορεί και να απειλήσει την επιβίωσή της. Ωστόσο η πλειονότητα των ερευνών, όπως και η πλούσια φιλολογία που υπάρχει περί διάδοχης των γενεών, ελάχιστα έχει ασχοληθεί με τα παιδιά, όταν είναι ακόμη μελλοντικοί διάδοχοι των οικογενειακών επιχειρήσεων. Αν δηλαδή έχουν την πρόθεση να διαδεχθούν τους γεννήτορες -ιδιοκτήτες των επιχειρήσεων. Κυρίως, όμως, δεν έχει επαρκώς ερευνηθεί ποιοι είναι οι παράγοντες εκείνοι που προσδιορίζουν τις προθέσεις τους και τι τα ωθεί λιγότερο ή περισσότερο στο να θέλουν να πάρουν τη σκυτάλη στην οικογενειακή επιχείρηση.
Το θέμα αυτό ερεύνησε ο συμπατριώτης μας κ. Γεώργιος Βοζίκης, καθηγητής Management στο Craig School of Business του California State University και διευθυντής του Ινστιτούτου Οικογενειακών Επιχειρήσεων. Σε μελέτη που έχει πραγματοποιήσει σε συνεργασία με την κ. Ελένη Σταύρου-Κωστέα, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Κύπρου, επισημαίνεται ότι η έννοια της κουλτούρας έχει μεν αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης, χωρίς ωστόσο να έχει διερευνηθεί ο καθοριστικός ρόλος της στις προθέσεις των διαδόχων/παιδιών απέναντι στις οικογενειακές επιχειρήσεις. Τη στιγμή αυτή, όπως είπε στην «Κ» ο κ. Βοζίκης, βρίσκεται σε εξέλιξη προσπάθειά του για μια νέα, μεγάλης γεωγραφικής εμβέλειας, έρευνα με θέμα «Οι προθέσεις των παιδιών/διαδόχων να παραμείνουν στις οικογενειακές αγροτικές επιχειρήσεις». Οπως μας είπε, είναι και ένα θέμα που ενδιαφέρει ιδιαιτέρως την περιοχή που βρίσκεται το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, η οποία «όπως συμβαίνει με τη δική μας τη Θεσσαλία για την Ελλάδα, έτσι και για τις ΗΠΑ, είναι το «καλάθι με το ψωμί»».
Στη μελέτη με τίτλο «Offspring Intentions to Join the Family Business: Does Culture Make a Difference?», η οποία καλύπτει ένα ευρύτατο γεωγραφικό πλάτος, διερευνήθηκε κατά πόσον η κουλτούρα αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για τις προθέσεις των διαδόχων – κάτι που θα μπορούσε να είναι και το «κλειδί» για την επιβίωση της οικογενειακής επιχείρησης. Προκύπτει λοιπόν ότι η γεωγραφική προέλευση των διαδόχων -άρα και η κουλτούρα τους- επηρεάζει καθοριστικά τις προθέσεις τους. Ο υψηλότερος βαθμός θετικών προθέσεων σημειώθηκε στην Απω Ανατολή. Επεται η Ευρώπη και ο χαμηλότερος βαθμός σημειώθηκε στις ΗΠΑ. Σε επιμέρους σύγκριση μεταξύ Ελλάδας και ΗΠΑ, την οποία μας διέθεσε ο κ. Βοζίκης, εμφανίζονται τόσο οι ομοιότητες όσο και ποιες διαφορες προκύπτουν.
Εξετάζεται δηλαδή η κουλτούρα ως «μεσολαβητής» στη σχέση των διαδόχων με τέσσερις καθοριστικούς παράγοντες. Αυτοί είναι οι παράγοντες από τους οποίους αντλούν οι διάδοχοι τα κίνητρα και διαμορφώνεται η πρόθεσή τους να μπουν στην οικογενειακή επιχείρηση. Πρώτος παράγοντας είναι η «οικογένεια» – η δυναμική της, οι αξίες της, οι ανάγκες και οι επιθυμίες της. Δεύτερος παράγοντας είναι η «επιχείρηση» και κατά πόσον έχει ενδιαφέρον ο διάδοχος για τις λειτουργίες και τις πρακτικές της. Τρίτος, ο «προσωπικός παράγοντας» -δηλαδή οι ανάγκες του ίδιου του ατόμου, οι στόχοι του, οι δεξιότητες και οι ικανότητές του. Και τέταρτος «οι παράγοντες της αγοράς» που αφορούν τις επιλογές του στην απασχόληση, όπως και αυτή καθαυτή την απασχολησιμότητά του στην αγορά εργασίας.
Η έρευνα πραγματοποιήθηκε σε 84 φοιτητές πανεπιστήμιων στις ΗΠΑ και σε 120 στην Ελλάδα, των οποίων οι γονείς είναι ιδιοκτήτες οικογενειακών επιχειρήσεων. Και στις δυο αυτές χώρες το σημαντικότερο κίνητρο των παιδιών για να μπουν στην οικογενειακή επιχείρηση είναι ο παράγοντας «Επιχειρηση/Αγορα». Επιπλέον τα κορίτσια από την Ελλάδα δήλωσαν και την «οικογένεια», όπως και τον «προσωπικό παράγοντα», ως δυνατό κίνητρο παραλληλα με τον παράγοντα Επιχείρηση/Αγορα.
Ξεχώρισε όμως το εξής χαρακτηριστικό: η ηλικία αμφοτέρων – δηλαδή τόσο των κοριτσιών όσο και των επιχειρήσεων. Οσο μεγαλύτερη ήταν η ηλικία αμφοτέρων, τόσο περισσότερο αποδυναμώνεται το κίνητρο των κοριτσιών για να εισέλθουν στην οικογενειακή επιχείρηση.
Η εξήγηση που δίδεται είναι ότι σε νεαρότερη ηλικία νιώθουν περισσότερο ανασφαλείς, ενώ μεγαλώνοντας αποκτούν ανεξαρτησία, αυτοπεποίθηση και είναι σίγουρες για τις ικανότητές τους. Αντιθέτως, για τα αγόρια στην Ελλάδα όσο πιο βαθιές στον χρόνο είναι οι ρίζες της οικογένειας, όπως και της επιχείρησης, τόσο επαυξάνεται το θετικό κίνητρό τους. Η διαφορά αυτή εξηγείται προφανώς από την κουλτούρα που επικρατεί στη χώρα μας. Οτι δηλαδή τα αγόρια «πρέπει» και «οφείλουν» να γίνουν οι συνεχιστές των οικογενειακών επιχειρήσεων, ενώ τα κορίτσια αποτελούν τη δεύτερη επιλογή – είτε δεν αποτελούν καν επιλογή, αν συμβαίνει να έχουν αδελφούς.
Σχολιάζοντας τα ευρήματα και τη σύμπτωση Ελλήνων και Αμερικανών φοιτητών της έρευνας στον παράγοντα «Επιχειρηση/Αγορα» ως τον σημαντικότερο παράγοντα στην πρόθεσή τους να μπουν στην οικογενειακή επιχείρηση, η μελέτη υπογραμμίζει ότι η κουλτούρα στην Ελλάδα βρίσκεται σε φάση μεταμόρφωσης των αξιών -ιδιαιτέρως στη νέα γενιά- με τάσεις προς τον ατομισμό, χωρίς ωστόσο να έχει αποχωρισθεί τις αξίες της συλλογικότητας, όπως εκφράζονται από τον παράγοντα οικογένεια. Από πλευράς Αμερικανών χαρακτηρίζει την επιλογή αυτού του παράγοντα ως λογικό αποτέλεσμα. Εγείρεται, ωστόσο, το ερώτημα «γιατί ο «προσωπικός παράγοντας» δεν δηλώθηκε ως εξίσου σημαντικός», με δεδομένο ότι στο σύνολο των επιχειρήσεων της χώρας αυτής εκτιμάται ότι το 80% είναι οικογενειακής ιδιοκτησίας.
Σημειώνεται επίσης ότι το ένα τρίτον των επιχειρήσεων αυτών έχουν γυναίκες ιδιοκτήτριες. Αναμένεται μάλιστα, σύμφωνα με την Εθνική Ομοσπονδία Γυναικών Ιδιοκτητριών Επιχειρήσεων, ότι ως το 2020 το 50% του συνόλου των επιχειρήσεων στις ΗΠΑ θα ανήκουν σε γυναίκες και ότι στο διάστημα αυτό θα σημειωθεί πλημμυρίδα από περιπτώσεις διαδόχων, ιδιοκτησιών και μάνατζμεντ από γυναίκες. Επιπλέον και ο ΟΟΣΑ σε μελέτη του (2000) επισημαίνει την παγκόσμια αύξηση της γυναικείας επιχειρηματικότητας – συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας- και για τον λόγο αυτό οι συγγραφείς συνιστούν περαιτέρω έρευνα και μεγαλύτερο συσχετισμό του φύλου με την πρόθεση διάδοχης των οικογενειακών επιχειρήσεων