Οι άνθρωποι ως μιμητικά, άπληστα και υποκείμενα στις ανάγκες τους όντα έχουν ανάγκη το καλό παράδειγμα για να μάθουν και να υποτάξουν το ίδιον συμφέρον στο γενικότερο κοινωνικό συμφέρον.
Είναι λοιπόν προφανής η ευθύνη των επιχειρηματιών και διευθυντικών στελεχών να συμπεριφερθούν κοινωνικά υπεύθυνα και να αναλάβουν την ατομική τους ευθύνη. Το κέρδος, οι εργασιακές συνθήκες, η παραγωγή του α ή β προϊόντος ή υπηρεσίας, η βιωσιμότητα, η ανταγωνιστικότητα κ.λπ. είναι, νομίζω, περισσότερο θέμα αξιών και ευρύτερης κοινωνικής θεώρησης και λιγότερο οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας, αφού έτσι και αλλιώς αυτή τη διαμορφώνουν οι ίδιοι οι άνθρωποι.
Αφού οι πράξεις και συμπεριφορές των ανθρώπων-στελεχών είναι εν πολλοίς αποτέλεσμα της εκπαίδευσής τους (που διαμορφώνει τις αξίες τους), είναι ίσως αναγκαίο αλλά σίγουρα σκόπιμο η όλη διοικητική εκπαίδευση να επανεξετασθεί. Οι σχολές διοίκησης επιχειρήσεων μέσα από το πρόγραμμα σπουδών τους πρέπει να στραφούν περισσότερο στο πεδίο της ηθικής και των αξιών με πιο ουσιαστικό τρόπο. Μαθήματα φιλοσοφίας-ηθικής και λογικής, ιστορίας και μαθήματα διεπιστημονικού χαρακτήρα πρέπει να προστεθούν στο πρόγραμμα σπουδών.
Η κοινωνία χρειάζεται διαφορετικά μυαλά, που με διαφορετικό τρόπο σκέψης και θεώρησης να προσθέτουν αξία σε ό,τι κάνουν και όχι να αφαιρούν.
Κι εδώ οι σχολές διοίκησης μπορούν να παίξουν ρόλο. Είναι κοινή λογική ότι λίγες μόνον αξίες μπορούν να προκαλέσουν πολλές υπεύθυνες συμπεριφορές, που με τη σειρά τους θα προκαλέσουν και θα οδηγήσουν πολλούς σε υγιείς – βιώσιμες συμπεριφορές, διαφορετικά θα χρειάζονταν χιλιάδες σελίδες νόμων, διατάξεων, εγκυκλίων και ρυθμίσεων για να τις προκαλέσουν. Πρέπει να δοθεί έμφαση, ανάλυση και ερμηνεία στα λόγια του Ηράκλειτου «Ο χαρακτήρας μας (σημ. γράφ., δηλαδή οι αξίες μας και οι συμπεριφορές μας) είναι το πεπρωμένο μας». Χρειάζεται άρα νέα και διαφορετική εθνική εκπαιδευτική κουλτούρα.
Η παγκοσμιοποίηση των αγορών και της οικονομίας, όπως είναι προφανές κι αυτονόητο, έχει επηρεάσει την κουλτούρα, δηλαδή το σύστημα αξιών και τις συμπεριφορές όλων μας, ιδιαίτερα όμως των επιχειρηματιών, των διευθυντικών στελεχών και όλων των εργαζομένων. Η ομογενοποίηση, η αντιγραφή, θα έλεγα, των πρακτικών, συστημάτων και διαδικασιών διοίκησης και επιχειρησιακής λειτουργίας είναι κοινός τόπος και σε μερικές περιπτώσεις αναγκαία πραγματικότητα. Αλλά η ομογενοποίηση σε παγκόσμιο κοινωνικό επίπεδο δεν φαίνεται να είναι ούτε επιθυμητή ούτε εφικτή (εκτός κι αν η γενετική επιστήμη ορίσει και επιτύχει διαφορετικά). Ετσι λοιπόν, οι αξίες κάθε λαού καθορίζουν και την (εθνική του) επιχειρηματική κουλτούρα.
Οι επιχειρηματίες και τα διευθυντικά στελέχη ως εκ του ρόλου τους αποτελούν πρότυπα και οδηγούς συμπεριφοράς. Ετσι, μια περισσότερο κοινωνικά ευαίσθητη Εθνική Επιχειρηματική Ιδεολογία που αυτοί διαμορφώνουν, αναπτύσσουν και εφαρμόζουν, βασιζόμενη και επικουρούμενη από την ιδεολογία των κοινωνικών θεσμών (ιδιαίτερα των πανεπιστημιακών σχολών) θα οδηγήσει όχι εύκολα, ούτε γρήγορα βεβαίως, σε υγιή οικονομία και κοινωνική ευημερία αντίστοιχη και ταιριαστή της κάθε κοινωνίας.
Υπάρχει άρα πραγματική ανάγκη, όχι μόνο οι διδάσκοντες διοίκηση αλλά και οι ασκούντες διοίκηση, να αναθεωρήσουμε το σύστημα αξιών μας, να ελέγξουμε τι διδάσκουμε, τι, και γιατί παράγουμε προϊόντα και υπηρεσίες και να αλλάξουμε τις συμπεριφορές και διοικητικές πρακτικές μας. Τα καλά παραδείγματα υπάρχουν τόσο στα πανεπιστήμια που παρέχουν διοικητική εκπαίδευση όσο και σε επιχειρήσεις που εφαρμόζουν κοινωνικά υπεύθυνες διοικητικές πρακτικές, ας τα κάνουμε περισσότερα.
* Καθηγητής, διευθυντής του ΜΒΑ του Πανεπιστημίου Πειραιώς.