H ακολασία αμερικανικών νοικοκυριών είναι θρυλική. O ζήλος να ξοδεύουν αποτελεί την κινητήριο μηχανή της αμερικανικής οικονομίας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών. Οι Ιάπωνες, αντίθετα, είναι ξακουστοί για την οικονομία που κάνουν. Συχνά, υποστηρίζεται ότι ένας λόγος στον οποίο οφείλεται η αδράνεια της οικονομίας είναι ότι οι καταναλωτές, φοβούμενοι τον αντιπληθωρισμό και την ανεργία, κρατούν τα «χέρια στις τσέπες» τους. Ωστόσο, η πεποίθηση αυτή δεν είναι τίποτε περισσότερο από έναν μύθο. Αν και στις αρχές της δεκαετίας του ’80, τα νοικοκυριά της Ιαπωνίας ήταν οι «παγκόσμιοι πρωταθλητές» στο πεδίο των αποταμιεύσεων, κάτι τέτοιο δεν ισχύει πια. Οντως, το ποσοστό αποταμιεύσεων της εν λόγω χώρας κυμαίνεται, σήμερα, σε επίπεδα ανάλογα εκείνων των ΗΠΑ.
Πρόσφατα, αναθεωρημένα στοιχεία εμφανίζουν μια πτώση των αποταμιέσεων νοικοκυριών από το 23% του διαθέσιμου προσωπικού εισοδήματος το 1975, στο 14% το 1990, και, έπειτα, στο 6,9% το 2001. O οικονομολόγος της MorgaStanley, Οσάμου Τανάκα, εκτιμά ότι το ποσοστό αποταμιεύσεων έπεσε, πέρσι, στο 4% και στο 2%, κατά τη διάρκεια του πρώτου τριμήνου του 2003. Λόγω της μεγάλης πτώση των αποταμιεύσεων, η κατανάλωση των Ιαπωνικών νοικοκυριών έχει ξεπεράσει τον ρυθμό αύξησης των εισοδημάτων τους. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών, η κατανάλωση συνεχίζει να αυξάνεται, ενώ τα εισοδήματα συρρικνώνονται.
Αυτή η απότομη πτώση των αποταμιεύσεων είναι, πράγματι, αξιοπεριέργη: ένα αρκετά διαδεδομένο επιχείρημα είναι ότι ο αντιπληθωρισμός παροτρύνει τους ανθρώπους να αναβάλουν την αγορά αγαθών, καθότι εκτιμούν ότι θα τα αποκτήσουν φθηνότερα, μέσα στο επόμενο έτος. Πέραν τούτου, τα νοικοκυριά των Ιαπώνων έχουν δεχτεί πλήγμα από την κατάρρευση των τιμών των περιουσιακών στοιχείων και, ως εκ τούτου, από την υποβάθμιση του πλούτου τους. Ωστόσο, βάσει αυτού του σκεπτικού, θα πρέπει να αποταμιεύουν περισσότερα, για να αποκαταστήσουν τις απώλειές τους. Επίσης, το ποσοστό αποταμιεύσεων θα έπρεπε να είναι υψηλότερο και όχι χαμηλότερο για έναν ακόμη λόγο. Αναφερόμαστε στη μεγάλη αύξηση του κρατικού δανεισμού στην Ιαπωνία. Σύμφωνα με μια θεωρία των οικονομικών γνωστή ως η Ρικαρντιανή συνάρτηση, τα νοικοκυριά θα πρέπει να προβλέπουν την επιβολή υψηλότερης φορολογίας στο μέλλον, αποταμιεύοντας, σήμερα, περισσότερα χρήματα.
Ποιοι καταναλώνουν
Γιατί, όμως; Ισως, η καλύτερη ερμηνεία της μείωσης των αποταμιεύσεων, κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο δεκαετιών, να απορρέει από τη θεωρία περί αποταμιεύσεων. Το σκεπτικό αυτό υπονοεί ότι οι καταναλωτές αποταμιεύουν κατά τη διάρκεια των ετών που εργάζονται, για να διατηρούν ένα σταθερό επίπεδο καταναλωτικών δαπανών στο μέλλον. Δηλαδή, συσσωρεύουν πλούτο κατά την περιόδο εργασίας, τον οποίο δαπανούν, όταν αποσυρθούν από τον εργασιακό χώρο. Ετσι λοιπόν, όσο περισσότεροι συνταξιοδοτούνται σε σχέση με τον αριθμό των εργαζομένων, τόσο χαμηλότερο είναι το συνολικό ποσοστό αποταμιεύσεων. H αναλογία των Ιαπώνων που έχουν ξεπεράσει το 65ο έτος της ηλικίας τους ως προς συμπολίτες τους που εξακολουθούν να εργάζονται αυξήθηκε από το 15%, το 1980, στο 28%, το 2000. Επί τη βάσει προβλέψεων, η αναλογία αυτή θα αυξηθεί περαιτέρω, στο 38% μέχρι το 2010 και στο 50% μέχρι το 2020.
Σύμφωνα με έρευνα του οικονομολόγου της HSBC, Πίτερ Μόργκαν, αυτή η δημογραφική αλλαγή αιτιολογεί το ήμισυ της πτώσης του ποσοστού αποταμίευσης, την εικοσαετία που έληξε το 2000. Το υπόλοιπο της πτώσης οφείλεται στην πορεία του πληθωρισμού. Οταν ο πληθωρισμός είχε εκτοξευθεί στα ύψη, τη δεκαετία του ’70, η διάβρωση του πραγματικού πλούτου παρότρυνε τα νοικοκυριά να αποταμιεύουν περισσότερα, προκειμένου να επανακτήσουν την χαμένη αξία των περιουσιακών τους στοιχείων. Οταν ο ρυθμός αύξησης του πληθωρισμού άρχισε να επιβραδύνεται, τα νοικοκυριά αποταμιεύαν λιγότερα για να συντηρήσουν τον πραγματικό τους πλούτο.
Ωστόσο, ούτε η δημογραφική αλλαγή, ούτε η πορεία του πληθωρισμού δεν δύναται να αιτιολογήσει την απότομη πτώση του ποσοστού αποταμιεύσεων από το 2000 και έπειτα. Ενα πιθανό αίτιο, υποστηρίζει η κ. Μόργκαν, είναι η ωρίμανση πολλών δεκαετούς διάρκειας προθεσμιακών λογαριασμών καταθέσεων, υψηλών αποδόσεων, του ταχυδρομικού ταμιευτηρίου, που ήταν δρομολογημένη για το 2001. Καθώς τα νοικοκυριά αντικατέστησαν αυτές τις καταθέσεις με άλλα επενδυτικά οχήματα, χαμηλότερων αποδόσεων, το έντοκο εισόδημά τους μειώθηκε. Εάν οι απομιεύσιες τους προέρχονται κατά ένα μεγάλο μέρος από εισόδημα επενδυμένο σε χρεόγραφα ή άλλες αξίες, τότε καταναλώνουν περισσότερα χρήματα από τους μισθούς τους, με αποτέλεσμα να παρουσίαζεται πτώση του ποσοστού αποταμιεύσεων. Μια άλλη ερμηνεία είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της πτώσης του ποσοστού απομιεύσεων αναλογεί στη μερίδα του πληθυσμού που έχει ξεπεράσει το 60ό έτος της ηλικίας του. Οι ηλικιωμένοι, οι οποίοι διαθέτουν σταθερό εισοδήμα, δεν έχουν εκτεθεί σε δάνεια, και έχουν καταθέσει τα χρήματά τους σε τραπεζικούς λογαριασμούς, αποτελούν μια ομάδα που δεν επηρεάζεται από τον αντιπληθωρισμό.