H διαφθορά και ο ηθικός κώδικας της παγκοσμιοποίησης

H διαφθορά και ο ηθικός κώδικας της παγκοσμιοποίησης

7' 11" χρόνος ανάγνωσης
Ακούστε το άρθρο

Η επικαιρότητα το πρόβλημα κάνουν το βιβλίο του Γρ. Λάζου** για τη δαφθορά ένα σημαντικό σύγγραμμα από πολλές απόψεις. Δεδομένου όμως ότι, αφενός, πολύ λίγοι θα αφιερώσουν τον χρόνο που χρειάζεται για να διαβάσουν τις 226 σελίδες του βιβλίου και, αφετέρου, τα σημαντικά μηνύματα του συγγραφέα πρέπει να περάσουν στο αναγνωστικό κοινό, αποφάσισα να το παρουσιάσω συνοπτικά ώστε να επωφεληθούν όσο γίνεται περισσότεροι αναγνώστες.

Αμφισημία

Από την αρχή του βιβλίου διαπιστώνονται η αμφισημία και οι αμφιταλαντεύσεις ως προς την έννοια της διαφθοράς. Είναι αξιοσημείωτο ότι ακόμη και κάποιοι από τους ισχυρότερους πολέμιους της διαφθοράς «λειαίνουν» τις αιχμές τους όταν διαπιστώνουν ότι η διαφθορά συμβάλλει στον εκσυγχρονισμό. Ετσι, κάποιες κοινωνικές σχέσεις ή δράσεις ορίζονται ως διαφθορά ή «αθωώνονται» ανάλογα με το κατά πόσον εξυπηρετούν τον εκσυγχρονισμό. Σύμφωνα με τον Huntington, η διαφθορά μπορεί να είναι λειτουργική για τη διατήρηση του πολιτικού συστήματος με τον ίδιο τρόπο που είναι η αναμόρφωση.

Εξ άλλου, η διαφθορά δεν περιορίζεται στον χρηματισμό. Η διαφθορά πλέει μέσα σ’ ένα πλέγμα δυνατοτήτων. Τα δε σημαντικότερα οφέλη της δεν είναι το χρήμα και τα υλικά αγαθά αλλά οι ευκαιρίες πρόσβασης σε πλέγματα δυνατοτήτων και η αξιοποίησή τους.

Η διαφθορά δεν εξαντλείται σε κάποιες στιγμιαίες πράξεις αλλά μάλλον συνιστά κοινωνιακή σχέση ή και κατάσταση με δομή και συνέχεια.

Από την πλευρά του, ο χρηματισμός φαίνεται να αποτελεί, κυρίως, μιαν ευκαιριακή διαφθορά από μέρους αδυνάτων – αδυνάτων. Οσοι δεν έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης στις «διαρκείς» δομές για να απολαύσουν μιαν ειδική εξυπηρέτηση, προβαίνουν στην άμεση προσφορά κάποιου ποσού ή άλλου αγαθού ή υπηρεσίας.

Μέγεθος και έκταση

Οσον αφορά το μέγεθος και την έκταση της διαφθοράς, ο συγγραφέας αναφέρει την περίπτωση της Ιταλίας, όπου η εισαγγελική έρευνα είχε εντοπίσει το 1994 7.000 ύποπτους σε επίπεδο υψηλόβαθμων στελεχών, μεταξύ των οποίων 338 πρώην βουλευτές, 100 τέως γερουσιαστές, 2.078 τοπικούς διοικητές και 2.373 δημοσίους υπαλλήλους.

Ως προς τον ισχυρισμό ότι η έκταση του δημόσιου τομέα και η έκταση της διαφθοράς αποτελούν θετικά συναρτημένα φαινόμενα δεν φαίνεται να ευσταθεί ως γενικός κανόνας. Ετσι, αν και οι σκανδιναβικές χώρες χαρακτηρίζονται, σε παγκόσμιο επίπεδο, από τον μεγαλύτερο βαθμό παρέμβασης του κράτους στην οικονομία, παρουσιάζουν τον χαμηλότερο δείκτη διαφθοράς. Επί πλέον, οι πρόσφατες τάσεις υποχώρησης της κρατικής παρέμβασης σε μεγάλο αριθμό χωρών μάλλον οδήγησαν σε αύξηση της διαφθοράς παρά το αντίθετο. Συνεπώς το κομβικό σημείο δεν έγκειται στην έκταση του δημόσιου τομέα ή τον βαθμό της κρατικής παρέμβασης στην οικονομία αλλά στην ποιότητα τόσο του δημόσιου όσο και του ιδιωτικού τομέα.

Κλειστό κύκλωμα

Σύμφωνα με τον Cartier Bresson, δίκτυο διαφθοράς είναι ένα δίκτυο μεταξύ των μελών των κοινωνικών ελίτ που προκαλεί τριγμούς στη νομιμοποίηση του συστήματος και έχει υπερβεί τη νομιμότητα. Αποτελεί ένα κλειστό κύκλωμα αφού η αύξηση των συμμετεχόντων -από ένα σημείο και πέρα- μειώνει τα οφέλη των συμμετεχόντων.

Χρηματισμός, πελατειασμός, διαπλοκή, πατρωνία είναι ορισμένες μορφές με τις οποίες εμφανίζεται η διαφθορά. Ορισμένοι συγγραφείς που μελέτησαν το φαινόμενο διαχρονικά το εντοπίζουν ως μορφή και παράγοντα σταδιακής αποσύνθεσης ενός κοινωνικού συστήματος. Η διαφθορά κατανοείται ως μέσο παράτασης αυτών των κοινωνικών συστημάτων ή καθεστώτων με κόστος, όμως, την αυξημένη βεβαιότητα της τελικής κατάρρευσης (γαλλική απόλυτη μοναρχία, Βυζαντινή αυτοκρατορία).

Ως προς τα αίτια, τα αποτελέσματα και τους τρόπους καταπολέμησης της διαφθοράς, η παρουσίασή τους είναι αφενός αδύνατη, αφού πρόκειται για χιλιάδες, και αφετέρου περιττή, αφού τείνουν να συγκλίνουν σ’ ένα μικρό πυρήνα επαναλαμβανόμενων τοποθετήσεων.

Ο Jain εκτιμά πως η ύπαρξη της διαφθοράς προϋποθέτει τη συνύπαρξη τριών παραγόντων: Τη διακριτική εξουσία, τις προσόδους ή τα κέρδη που είναι δυνατό να αντληθούν μέσω της διακριτικής εξουσίας και ένα νομοθετικό/δικαστικό μηχανισμό που, χάρη σε αδυναμίες ή ιδιαιτερότητες παρέχει επαρκώς χαμηλές δυνατότητες εντοπισμού ή/και καταδίκης. Οι ειδικοί επιστήμονες που συνεργάζονται με τον ΟΟΣΑ και την Παγκόσμια Τράπεζα προσθέτουν την αδιαφάνεια στο μέγεθος των προσόδων και τη διακριτική εξουσία.

Η εδραιωμένη, πάντως, θεώρηση εκτιμά ότι κεντρικό πυρήνα και κινητήριο συντελεστή της διαφθοράς αποτελούν οι παραμορφώσεις στην ελεύθερη οικονομία της αγοράς που προκαλούνται από τις κρατικές επεμβάσεις.

Μέσα καταπολέμησης

Για την καταπολέμηση του φαινομένου ως αποτελεσματικά μέσα κρίνονται η δέσμευση, από μέρους των υπευθύνων ότι η καταπολέμηση της διαφθοράς πρέπει να έχει προτεραιότητα ως στόχος, η αύξηση της διαφάνειας στις κομματικές πολιτικές, η βελτίωση της οργάνωσης των δημόσιων υπηρεσιών, η βελτίωση της ακεραιότητας στις σχέσεις πολίτη – κράτους και η καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος. Στις υπανάπτυκτες χώρες τα μέτρα αυτά πρέπει να συνδυαστούν με τις αναπτυξιακές πολιτικές.

Κατά τον ΟΟΣΑ, η πρόληψη αποτελεί την καλύτερη μορφή αντιμετώπισης της διαφθοράς και τη συνδέει με δύο αρχές της «καλής διακυβέρνησης», την ηθική στον δημόσιο τομέα και τη διαφάνεια.

Οσον αφορά τον ρόλο της διαφθοράς στην οικονομική παγκοσμιοποίηση, ο ΟΟΣΑ θεωρεί πως αλλοιώνοντας τον ανταγωνισμό, ανεβάζοντας το κόστος των συναλλαγών, διακινδυνεύοντας – υποβαθμίζοντας τη λειτουργία των ελεύθερων και ανοικτών αγορών και παραμορφώνοντας την κατανομή των πόρων στο εσωτερικό επίπεδο, η διαφθορά παρεμποδίζει τη ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου αποτελώντας αρνητικό κίνητρο για τις επενδύσεις. Οι επενδυτές αποφεύγουν τις χώρες όπου η διαφθορά είναι ενδημική.

Φιλελευθεροποίηση

Η διαφθορά εμφανίστηκε σαν ζήτημα προτεραιότητας σε διεθνές επίπεδο από τη στιγμή που διαπιστώθηκε η πολλαπλή αρνητική της επίδραση στις διεθνείς επενδύσεις και στο εμπόριο. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι το ενδιαφέρον για την ανάπτυξη και ευημερία των αναπτυσσομένων χωρών είναι είτε επίπλαστο είτε δευτερεύουσας σημασίας είτε ορισμένο σε όρους των ανεπτυγμένων χωρών.

Η καταπολέμηση της διαφθοράς, όπως αυτή ορίζεται από τον ΟΟΣΑ και τη Σύμβαση του 1997, επιβάλλεται «εκ των άνω» στις χώρες της περιφέρειας σαν ένα από τα μέσα προώθησης της οικονομικής φιλελευθεροποίησης.

Σε τελική ανάλυση οι πολιτικές για την καταπολέμηση της διαφθοράς δεν φαίνεται να αποτελούν στοιχείο ενός μαχητικού ανθρωπισμού και υποστήριξης υψηλών πολιτικών ιδανικών. Αντίθετα, αποτελούν ένα προκάλυμμα για την ενίσχυση της προώθησης της οικονομικής φιλελευθεροποίησης. Η εδραιωμένη αντίληψη περί διαφθοράς αναπαράγει μια ηθική παγκοσμιοποίησης – παγκοσμιοποίησης η οποία, ουσιαστικά, αποτελεί μια μεταμοντέρνα αποικιοκρατία.

Η προσλαμβανόμενη κρίση της διαφθοράς δεν πηγάζει από μιαν ανησυχία για την οικονομική και πολιτική σταθερότητα και την ανάπτυξη στις αναπτυσσόμενες χώρες. Μάλλον εκφράζει την ανησυχία του διεθνούς επενδυτή για τις κατευθύνσεις και τους τρόπους προγραμματισμού της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, με τη διαφθορά να αποτελεί έναν ισχυρό παράγοντα αβεβαιότητας και μη αναγκαίας αύξησης του ρίσκου.

Η Παγκόσμια Τράπεζα

Αλλωστε, ένας από τους κορυφαίους σταυροφόρους στην καταπολέμηση της διαφθοράς και την προώθηση της ελεύθερης αγοράς, η Παγκόσμια Τραπεζα, καλύπτεται ίσως τυπικά πίσω από τον στενό ορισμό της διαφθοράς ως χρηματισμού αλλά, συγχρόνως, δεν φαίνεται να έχει αποφύγει τη διαφθορά στο εσωτερικό της και στις σχέσεις της με επιχειρήσεις και κυβερνήσεις. Ο Hawley αναφέρει ότι το 45% των δραστηριοτήτων της Παγκόσμιας Τράπεζας, που υποτίθεται ότι είναι ανοικτές στον διεθνή πλειστηριασμό με βάση τις αρχές της ελεύθερης αγοράς, βρίσκονται υπό τον έλεγχο διαδικασιών λόμπι σε μαζική κλίμακα.

Ο Γρ. Λάζος καταλήγει στο ότι η εδραιωμένη αντίληψη για τη διαφθορά και την καταπολέμησή της, πρώτο, είναι ελλειπτική και με ισχυρά στοιχεία προ-επιστημονικής αυθαιρεσίας και δεύτερο υπηρετεί ισχυρά πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα. Εφ’ όσον δεν ληφθούν, πραγματικά, υπ’ όψιν τα συμφέροντα των μεσαίων και κατώτερων τάξεων, ο συγγραφέας δεν βλέπει τον λόγο γιατί οι λίγοι κονωνικοί επιστήμονες που ασχολούνται με το θέμα θα ‘πρεπε να συστρατευθούν στην προσπάθεια που προβάλλεται διεθνώς για την καταπολέμηση της διαφθοράς.

Εργαλείο προβληματισμού

Το βιβλίο αυτό για τη διαφθορά είναι πολλαπλά σημαντικό Κατά πρώτον ως τρόπος γραφής. Σωστά δομημένο, καταφέρνει και περνάει τα μηνύματα του συγγραφέα σε ένα πεδίο δύσκολο και δύσβατο που άπτεται της οικονομικής εγκληματικότητας. Κατά δεύτερον, δεν δίνονται απαντήσεις ούτε ως προς το τι είναι διαφθορά ούτε ως προς τους τρόπους αντιμετώπισής της. Τα προβλήματα τίθενται και ανήκει στον αναγνώστη να «χωνέψει» τα διάφορα στοιχεία για να πάρει θέση. Θα ήταν τεράστιο σφάλμα να περιορισθούμε στο ότι πρόκειται για ένα ακόμη βιβλίο για τη διαφθορά. Δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο. Εξ άλλου, το βιβλίο καταδεικνύει ότι οι περισσότεροι από αυτούς που ασχολήθηκαν με τη διαφθορά (και την καταπολέμησή της) δεν ήταν απόλυτα ανιδιοτελείς, αλλά, συχνά, εκπροσωπούσαν συγκεκριμένα συμφέροντα ή ιδεολογίες. Για τον λόγο αυτό, ο Γρ. Λάζος δεν έπεσε στην παγίδα να υποστηρίξει συγκεκριμένη ή συγκεκριμένες θέσεις. Προτίμησε να μείνει κριτικός απέναντι σε όλους και σε όλα.

Οι τελευταίες 20 σελίδες του βιβλίου περιέχουν τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα με αποκορύφωμα την τελευταία του φράση, που συνοψίζεται ως εξής: Μέχρι να ασχοληθείτε σοβαρά με το θέμα της διαφθοράς προς όφελος των μεσαίων και κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων, αφήστε μας ήσυχους να ασχοληθούμε με άλλα σοβαρά θέματα που υπάρχουν πάρα πολλά.

Τελικά το βιβλίο αυτό αποδεικνύεται ως ένα εργαλείο προβληματισμού. Ο αναγνώστης δεν πρόκειται να το διαβάσει για να περάσει ευχάριστα την ώρα του. Πρέπει να το «δουλέψει» σοβαρά, για να μπορέσει να αφομοιώσει τα μηνύματά του.

* O κ. Αντώνης Δ. Μαγγανάς είναι καθηγητής του Τομέα Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου.

** Το βιβλίο «Διαφθορά και αντιδιαφθορά» του Γρ. Λάζου, επίκ. καθ. Εγκληματολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 2005.

comment-below Λάβετε μέρος στη συζήτηση 0 Εγγραφείτε για να διαβάσετε τα σχόλια ή
βρείτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει για να σχολιάσετε.
Για να σχολιάσετε, επιλέξτε τη συνδρομή που σας ταιριάζει. Παρακαλούμε σχολιάστε με σεβασμό προς την δημοσιογραφική ομάδα και την κοινότητα της «Κ».
Σχολιάζοντας συμφωνείτε με τους όρους χρήσης.
Εγγραφή Συνδρομή
MHT