Σε μείζον ζήτημα για τη διαφάνεια και τη λειτουργία των διεθνών χρηματιστηριακών αγορών, αλλά και της ελληνικής, αναδεικνύονται πλέον τα black ή dark pools, όπως ονομάζονται στην ορολογία της αγοράς οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες εξωχρηματιστηριακών συναλλαγών. Πλατφόρμες που εξασφαλίζουν ανωνυμία για αγοραστές και πωλητές και επιπλέον μυστικότητα, για τις πράξεις που πραγματοποιούν, από τους υπολοίπους συμμετέχοντες στις αγορές, όπως και χαμηλότερα κόστη.
Οι δύο αυτές ιδιότητές τους μεταφράζονται τόσο σε απώλειες εσόδων όσο και σε απώλειες φόρων, όπου και όπως αυτοί ισχύουν. Η σημαντικότερη, όμως, επίδραση έχει να κάνει με την ελλιπή πληροφόρηση του ευρύτερου επενδυτικού κοινού για το τι πραγματικά γίνεται στην αγορά. Υπονομεύουν έτσι, υπό μια έννοια, την ίδια τη λογική της λειτουργίας της ως μηχανισμού εξισορρόπησης της προσφοράς και της ζήτησης.
Στο μεταξύ, με τη δραστηριοποίηση των ξένων στην ελληνική χρηματιστηριακή αγορά να έχει αυξηθεί κατακόρυφα την περίοδο μετά το 2012, πληθαίνουν εκείνοι που διατυπώνουν επιφυλάξεις και ερωτήματα για τον ρόλο τους και την ενδεχόμενη δραστηριοποίησή τους και στο Χρηματιστήριο της Αθήνας. Το θέμα, ωστόσο, έχει λάβει διαστάσεις σε ολόκληρο τον κόσμο και η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει ήδη αποφασίσει να θέσει πλαφόν στον αριθμό των μετοχών που μπορούν να διαπραγματεύονται με αυτόν τον τρόπο.
Οι ανώνυμες συναλλαγές σε ιδιωτικές πλατφόρμες, συχνά πολύ μεγάλες σε μέγεθος, έχουν βοηθήσει να αναπτυχθούν σημαντικά οι συγκεκριμένες αγορές. Πλήθος τέτοιων σχημάτων είναι πλέον ενεργό. Χαρακτηριστικά αναφέρονται η Chi-X Europe, η Liquidnet, η NightVision της Morgan Stanley, η DBA της Deutsche Bank και η Sigma X της Goldman Sachs, καθώς και δεκάδες άλλες πλατφόρμες που ανήκουν σε μεγάλους επενδυτικούς οίκους ή κοινοπραξίες.
Οι ευρωπαϊκές αρχές, όπως και θεσμικοί και μη παράγοντες των αγορών, ανησυχούν πως αυτά τα σχήματα είναι ευάλωτα και μπορούν να αποτελέσουν πεδίο χειραγώγησης των αγορών. Ανησυχούν επίσης και για το κατά πόσο αποστερούν τη διαθέσιμη ρευστότητα από τις δημόσιες αγορές. Το θέμα έφερε στο προσκήνιο η προ ημερών δημοσίευση του βιβλίου του Αμερικανού συγγραφέα και διακεκριμένου δημοσιογράφου Michael Monroe Lewis με τίτλο «Flash Boys: A Wall Street Revolt» στο οποίο, ούτε λίγο ούτε πολύ, διατυπώνεται, με μαρτυρίες, ο ισχυρισμός ότι οι αγορές διεθνώς είναι «στημένες» (σ.σ.: rigged).
Ηδη πάντως εδώ και μήνες η Ε.Ε. έχει καταρτίσει προσχέδιο οδηγίας που θα θέσει όριο στον αριθμό των μετοχών μιας εταιρείας που μπορεί να διαπραγματευτεί ανώνυμα, στο 8% του συνολικού μετοχικού κεφαλαίου της. Μια τέτοια ρύθμιση αναμένεται να ενισχύσει σημαντικά και την αξία των συναλλαγών στα δημόσια χρηματιστήρια, όπως το Deutsche Boerse, το London Stock Exchange ή η ΕΧΑΕ. Ομως οι εκτιμήσεις των ειδικών για το πόσο γρήγορα μπορεί αυτό να εφαρμοστεί παραπέμπουν στα τέλη του 2016.
Η συμβουλευτική εταιρεία TABB Group, που έχει μελετήσει τις «σκοτεινές συναλλαγές», εκτιμά πως αυτές αντιστοιχούν στο 11% του όγκου συναλλαγών της ευρωπαϊκής χρηματιστηριακής αγοράς. Αλλες ανεπίσημες εκτιμήσεις αναφέρουν, όμως, πως σε μικρότερες αγορές, όπως αυτές της ευρωπαϊκής περιφέρειας, οι συναλλαγές στα dark pools μπορεί να ανέρχονται έως και στο 25% με 30% του επίσημου όγκου συναλλαγών.
«Παιδιά» των μεταρρυθμίσεων
Η γέννηση των ιδιωτικών ηλεκτρονικών πλατφορμών αποδίδεται στις μεταρρυθμίσεις που έλαβαν χώρα μετά το 2007 στην Ε.Ε. και στόχο είχαν την προώθηση του ανταγωνισμού μεταξύ των χρηματιστηρίων. Αποτέλεσμα αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν η ανάδυση μιας μεγάλης ποικιλίας καινοτόμων μεθόδων συναλλαγών που συχνά έχουν πολύ χαμηλότερο κόστος για τους συναλλασσόμενους, ενώ εξασφαλίζουν στη συγκεκριμένη περίπτωση και την ανωνυμία. Προτιμήθηκαν γρήγορα από τους μεγάλους επενδυτές, οι οποίοι έχουν πάγιο πρόβλημα το γεγονός πως όταν βάζουν μια μεγάλη εντολή αγοράς ή πώλησης στα δημόσια χρηματιστήρια, η υπόλοιπη αγορά μπορεί να δει τι πράξη θέλουν να κάνουν και να κινήσει τις τιμές αντίθετα. Να αυξήσει δηλαδή την τιμή σε μια μεγάλη εντολή αγοράς ή να σπεύσει να ρευστοποιήσει σε μια αγορά πώλησης πιέζοντας χαμηλότερα την τιμή. Στα dark pools, όμως, μπορούν να τοποθετούν ανωνύμως εντολές αγοράς ή πώλησης και αυτές να «αντικριστούν» αυτόματα. Και τάχιστα. Ομως η υπόλοιπη αγορά στερείται πληροφοριών για τη ζήτηση ή προσφορά μετοχών που σε τελική ανάλυση είναι και η πεμπτουσία της έννοιάς της.