Για χρόνια η επενδυτική κοινότητα, και όχι μόνο, περίμενε πως η Ελλάδα θα είναι η πρώτη χώρα που θα βγει εκτός Ε.Ε. Αυτό που δεν περίμενε κανείς, είναι να μας αιφνιδιάσει όλους το Ηνωμένο Βασίλειο, με το Brexit. Ως ένας από τους μεγαλύτερους χρηματοδότες στον ευρωπαϊκό προϋπολογισμό, η έξοδος του Ηνωμένου Βασιλείου από την Ε.Ε., θα γίνει ιδιαίτερα αισθητή. Παρότι η μητροπολιτική περιοχή του Λονδίνου είναι ιδιαίτερα πλούσια, λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές, όπως η Σκωτία, η Ουαλλία και η Βόρεια Ιρλανδία θα αισθανθούν τη μείωση της χρηματοδότησής τους. Οι λόγοι για τους οποίους το Η.Β. ψήφισε υπέρ του Brexit έχουν αναλυθεί εκτενώς: οι επιπτώσεις της παγκοσμιοποίησης, οι εσωκομματικοί συσχετισμοί του Συντηρητικού Κόμματος, η γραφειοκρατία της Ε.Ε. και οι επιπτώσεις των κοινωνικών δικτύων στην ανάδειξη λαϊκίστικων πολιτικών.
Αυτό που δεν έχει συζητηθεί, είναι πώς αντέδρασε η βρετανική οικονομία. Με τη διαφαινόμενη ανατροπή των exit poll, η βρετανική λίρα υποτιμήθηκε κατά 10% μέσα σε λίγες ώρες. Στο ίδιο διάστημα, το Η.Β. από πέμπτη μεγαλύτερη οικονομία του κόσμου έπεσε στην έκτη θέση. Η πτώση του νομίσματος όμως σε τέτοιες περιπτώσεις λειτουργεί και ως «αντικραδασμικό». Σύμφωνα με τον Milton Friedman, οι παραγωγικοί τομείς μιας μικρής ανοιχτής οικονομίας αντιδρούν καλύτερα σε αρνητικά εξωγενή σοκ, μέσω μιας νομισματικής υποτίμησης παρά από την πτώση των τιμών των αγαθών και της απασχόλησης (δηλαδή μιας εσωτερικής υποτίμησης). Το ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών του Η.Β. είναι αρνητικό τα τελευταία 25 χρόνια και αυτό το έλλειμμα καλύπτεται με δύο τρόπους: με την εισροή ξένων κεφαλαίων (κυρίως στην αγορά ακινήτων και μέσω άμεσων ξένων επενδύσεων) ή μέσω δανεισμού.
Το Brexit αναμένεται να φέρει αβεβαιότητα και χρηματοδοτικές πιέσεις –οι οποίες θα σταματήσουν τις εισροές κεφαλαίων στη χώρα– επιδεινώνοντας την ασθενή δημοσιονομική θέση της χώρας. Ναι μεν υπάρχουν ενδείξεις επιβράδυνσης της οικονομίας και μείωσης της απασχόλησης, αλλά είναι ήπιες ώς τώρα. Παρότι είναι ακόμα νωρίς, η υποτίμηση της στερλίνας θα απορροφήσει μερικούς από τους κραδασμούς: αρχικά οι μισθοί σε πραγματικούς όρους θα πέσουν, η παράλογη αύξηση των τιμών των ακινήτων θα αντιστραφεί, ενώ τα κέρδη των εταιρειών (και ειδικά των εξαγωγικών) θα αυξηθούν.
Στην oυσία, η υποτίμηση ενός νομίσματος δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια μείωση μισθών. Μπορούμε να το περιπλέξουμε με βαρύνοντες επιστημονικούς όρους, όπως ισοτιμία αγοραστικής δυνάμεως, μοντέλα Mundell-Fleming, παράμετροι πληθωρισμού κόστους αλλά στην ουσία της, μια υποτίμηση είναι μια μείωση του εισοδήματος των κατοίκων της χώρας. Το άλλο μοντέλο, αυτό που ακολούθησε η Ελλάδα, είναι αυτό της εσωτερικής υποτίμησης. Οι τιμές των αγαθών και της απασχόλησης δεν είναι τόσο ελαστικές όσο οι συναλλαγματικές ισοτιμίες. Στη πραγματικότητα είναι ελαστικές ανοδικά αλλά όχι καθοδικά, δηλαδή οι αυξήσεις μισθών είναι ευπρόσδεκτες, αλλά οι μειώσεις όχι. Οι περικοπές συνήθως συνοδεύονται από πολιτικές αναταράξεις, αστάθεια και οδηγούν στην ανεργία (αντί να πετύχουν τον στόχο της αύξησης της ανταγωνιστικότητας).
Οπότε το ερώτημα είναι πώς περικόπτεις τους μισθούς σε μια ολόκληρη χώρα; Ο J. M. Keynes και ο M. Friedman είχαν επισημάνει αυτή την ιδιότητα των τιμών, να είναι ανελαστικές προς τα κάτω. Αυτή η συμπεριφορά είναι μια φυσική ανθρώπινη αντίδραση. Ονομάζεται Σύνδρομο Στέρησης και Υπερ-Αντίδρασης, όπου η έλλειψη ή η απειλή έλλειψης προκαλεί υπεραντίδραση, εφόσον προσδίδουμε περισσότερη αξία σε κάτι το οποίο μας ανήκε και το χάσαμε. Γι’ αυτό τον λόγο οι οριζόντιες περικοπές στους μισθούς αποδεικνύονται πάντα καταστροφικές. Ο τρόπος να το παρακάμψουμε, σε επίπεδο μικροοικονομίας, είναι οι εταιρείες να προχωρήσουν σε περικοπές κόστους. Σε επίπεδο μακροοικονομίας, αυτό επιτυγχάνεται με την υποτίμηση του νομίσματος. Η πρόσφατη υποτίμηση του ρουβλίου δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια μείωση μισθών κατά 45% των 180 εκατ. Ρώσων. Οπως μπορούν να μας διαβεβαιώσουν και οι Ελληνες ιδιοκτήτες ξενοδοχείων, οι Ρώσοι που αγαπούσαν την Ελλάδα ξαφνικά ανακάλυψαν τις χαμένες ομορφιές του Σότσι και της Μαύρης Θάλασσας. Η οικονομία πάντα βρίσκει ένα σημείο ισορροπίας.
Υπάρχει ένα ενδιαφέρον σημείο στην αντίδραση των Βρετανών ως προς την υποτίμηση της στερλίνας: δεν υπήρξε καμία αντίδραση. Παρότι έχασαν 10% της αγοραστικής αξίας του εισοδήματός τους και οι τιμές των κατοικιών τους ήταν χαμηλότερες κατά 10% μέσα σε λίγες ώρες, η αντίδραση ήταν στωική. Οι νομισματικές υποτιμήσεις λαμβάνονται ως «αντίδραση των αγορών». Φανταστείτε το χάος που θα προέκυπτε εάν είχε επιβληθεί, μέσα σε λίγες ώρες, φόρος 10% στη συνολική περιουσία των Βρετανών. Θα επικρατούσε χάος, παρόμοιο με τις διαδηλώσεις κατά της Μάργκαρετ Θάτσερ, όταν στα τέλη της δεκαετίας του ’80, προσπάθησε να επιβάλει το γνωστό poll tax.
Η Ελλάδα, με την επιλογή της να παραμείνει εντός ευρώ, διάλεξε τον δρόμο της εσωτερικής υποτίμησης, ο οποίος είναι στρωμένος με αίμα, δάκρυα, ταραχές και αστάθεια. Ενώ αυτό είναι δραματικό, υπάρχει και άλλη μία όψη της υποτίμησης του νομίσματος: η έκτασή της. Μικρές υποτιμήσεις σπανίως δουλεύουν. Κοιτώντας τα ιστορικά παραδείγματα, οι μακροοικονομικές ανωμαλίες διορθώνονται μόνο μέσα από μεγάλες υποτιμήσεις. Το «σπάσιμο» του μηχανισμού σταθερών ισοτιμιών στην Αγγλία, η κρίση του μεξικανικού πέσο, η πτώχευση της Αργεντινής ξεκίνησαν ως «μικρές προσαρμογές» με «ισχυρές άμυνες των Κεντρικών Τραπεζών». Ολες απέτυχαν, εφόσον τα προβλήματα τα οποία έπρεπε να λύσουν ήταν απλά πολύ μεγάλα ώστε να διορθωθούν με μικροεπεμβάσεις. Οι μειώσεις που επέφεραν στους μισθούς ήταν μικρές, ενώ οι τιμές των περιουσιακών στοιχείων της χώρας ήταν ακόμα πολύ ακριβές ώστε να χαρακτηριστούν ως ευκαιρία από τους διεθνείς επενδυτές. (Φυσικά χρειάζεται και πολιτική σταθερότητα, επιβολή του νόμου και δημοσιονομική πειθαρχία για να ληφθούν τέτοιες αποφάσεις). Συνήθως χρειάζεται ένα ισχυρό σοκ, που αρχικά οδηγεί την οικονομία σε περαιτέρω ύφεση, ώστε σταδιακά να επανέλθει η ρευστότητα και ένα νέο σημείο ισορροπίας, ξεκινώντας ένα νέο «ενάρετο» κύκλο.
Οι μικρές και επαναλαμβανόμενες εσωτερικές υποτιμήσεις στην Ελλάδα, ήταν κάτι σαν κινεζικό μαρτύριο για τη χώρα. Οι σταθερές εσωτερικές υποτιμήσεις οδήγησαν τους Ελληνες σε μόνιμη απελπισία, ενώ δεν ήταν αρκετές ώστε να προσελκύσουν επενδύσεις. Η ανάκαμψη της ανταγωνιστικότητας, που κερδήθηκε με πολλές θυσίες, ακυρώθηκε από την αύξηση στα μη μισθολογικά κόστη. Επειτα από 7 χρόνια κρίσης, η χώρα ακόμα δεν βλέπει φως στο τούνελ. Εν τω μεταξύ, 450.000 άτομα έχουν φύγει στο εξωτερικό, οι υποδομές χωρίς νέες επενδύσεις μέρα με τη μέρα απαρχαιώνονται – δίνοντας μια γενικευμένη αίσθηση φθοράς, ενώ ο μέσος όρος ηλικίας έφτασε τα 44 χρόνια και την ίδια ώρα έχουμε αρνητικούς ρυθμούς πληθυσμιακής αύξησης.
Αυτό που κρίνει τελικά αν μια κοινωνία ευημερεί ή όχι δεν είναι η πολυπλοκότητα των προβλημάτων που αντιμετωπίζει, αλλά οι ικανότητες λύσεις των προβλημάτων από την πολιτική ηγεσία και τους θεσμούς τής χώρας. Ενώ με την ένταξή μας στο ευρώ επωφεληθήκαμε από τις δυνατότητες του νομίσματος –όπως εξαιρετικά χαμηλά επιτόκια– τα χρόνια της ανάπτυξης, με την έλευση της κρίσης αντιληφθήκαμε πως η έλλειψη ευελιξίας, η μανιακή στάση των Ευρωπαίων γραφειοκρατών και η ελλιπής δημοσιονομική αρχιτεκτονική της Ε.Ε. μόνο συνέβαλαν στη διαιώνιση της κρίσης. Ισως τελικά το ευρώ να μην είναι φετίχ. Κάπου το έχω ακούσει αυτό…
* Ο Ιάσων Μανωλόπουλος είναι συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital και συγγραφέας του βιβλίου «Το “επαχθές” χρέος της Ελλάδας».