Αισιόδοξες είναι οι εκτιμήσεις των Διευθυντών Εξωτερικού του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού για την εξέλιξη της τουριστικής κίνησης την επόμενη σεζόν με την επισήμανση, ωστόσο, της ρευστότητας και αβεβαιότητας που επικρατεί μετά το τρομοκρατικό χτύπημα της 11ης Σεπτεμβρίου στις περισσότερες χώρες πηγές του τουριστικού ρεύματος.
Απαραίτητη προϋπόθεση προκειμένου να επιβεβαιωθούν οι προβλέψεις αυτές όπως επισημαίνεται σε σχετική έκθεση του ΕΟΤ για τις προοπτικές του ελληνικού τουρισμού το 2002 είναι η παραδοχή ότι δεν θα επεκταθούν οι πολεμικές επιχειρήσεις σε άλλα μέτωπα, θα επέλθει σύντομη λήξη τους και ακόμη ότι δεν θα συμβούν άλλες μείζονες δυσμενείς διεθνείς εξελίξεις. Τη φετινή περίοδο σημειώθηκε οριακή αύξηση του αριθμού των τουριστών που επισκέφθηκε τη χώρα μας σε σχέση με πέρυσι. Ο αριθμός των αφίξεων (αφαιρουμένων των οικονομικών μεταναστών εκτιμάται ότι έφθασε περίπου σε 12,5 εκατ.
Τα σημαντικότερα σημεία της έκθεσης η οποία συντάχθηκε με αφορμή την τουριστική έκθεση Φιλοξένια, η οποία κλείνει σήμερα τις πύλες της στη Θεσσαλονίκη έχουν ως εξής:
Το άμεσα επηρεαζόμενο μερίδιο της αγοράς για τη χώρα μας είναι σχετικά περιορισμένο. Η εκτίμηση αυτή στηρίζεται στα εξής δεδομένα:
– Το σύνολο των αφικνούμενων τουριστών από τις υπερπόντιες και τις μακρινές αγορές (Αμερική, Ωκεανία, Ασία, Αφρική) αποτελεί μόνο το 6,9% του συνόλου των αφίξεων αλλοδαπών (στοιχεία ΕΣΥΕ για το 1999). Πρόκειται, ωστόσο, για σημαντικό τμήμα της αγοράς, αφενός, λόγω της σχετικά μεγαλύτερης καταναλωτικής δυνατότητας των τουριστών που προέρχονται από αυτές τις χώρες και αφετέρου εξαιτίας της σχετικής συγκέντρωσής τους στην περιοχή της πρωτεύουσας, με δραστηριότητες περιήγησης (κλασικός γύρος), τον θαλάσσιο τουρισμό και τις κρουαζιέρες.
– Ο κύριος όγκος των προγραμματισμένων ταξιδιών τουριστών προς τη χώρα μας (περί το 80-90%) έχει πραγματοποιηθεί έως τις 11 Σεπτεμβρίου 2001 και έτσι η όποια άμεση επίπτωση των γεγονότων κατά τους υπόλοιπους μήνες του 2001 θα είναι κατ’ ανάγκην σχετικά περιορισμένη, χωρίς όμως να προδικάζεται η μεσοπρόθεσμη επίδραση, που θα είναι συνάρτηση και άλλων παραγόντων.
Με βάση όσα εκτέθηκαν παραπάνω, μπορεί να εκτιμηθεί, συνοπτικά, ότι οι επιπτώσεις του Σεπτεμβρίου στην τουριστική κίνηση προς τη χώρα μας κατά το 2002 ενδέχεται να επηρεάσουν επιμέρους τομείς, όπως οι κρουαζιέρες, ο θαλάσσιος τουρισμός, ο επαγγελματικός και συνεδριακός τουρισμός, οι «κλασικοί γύροι», τα καταλύματα της υψηλότερης τάξης στην περιοχή της Αθήνας. Θα προκύψουν όμως γενικότερα αντισταθμίσματα από την αναμενόμενη μεταστροφή των τουριστικών ροών από ανταγωνιστικές χώρες, που θεωρούνται μη ασφαλείς, προς τη χώρα μας και έτσι το συνολικό ισοζύγιο αναμένεται ότι μπορεί να προκύψει θετικό.
Στην αναμενόμενη ανάκαμψη της κίνησης θα συμβάλουν και οι ακόλουθοι παράγοντες:
– Η πολιτική, γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θέση της χώρας στον παγκόσμιο χάρτη.
– Το γεγονός ότι αποτελεί καθιερωμένο, επιθυμητό και ασφαλή τουριστικό προορισμό, με σχετικά ανεπτυγμένες και διαρκώς βελτιούμενες τουριστικές υποδομές και υπηρεσίες.
– Η εντατικοποίηση της γενικής διαφημιστικής προσπάθειας του ΕΟΤ, σε συνδυασμό με τα ειδικά μέτρα προώθησης και προβολής της χώρας ως τουριστικού προορισμού, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ.
– Η προσδοκώμενη σταδιακή απορρόφηση του αρνητικού ψυχολογικού αντίκτυπου της 11ης Σεπτεμβρίου, εφόσον φυσικά δεν σημειωθούν μείζονος σημασίας αρνητικές εξελίξεις στη διεθνή σκηνή.
Ενας άλλος σημαντικός παράγοντας που, ωστόσο, θα επηρεάσει καθοριστικά τις εξελίξεις της τουριστικής κίνησης προς τη χώρα μας είναι η ταχύτητα ανάκαμψης της παγκόσμιας οικονομίας από την ύφεση στην οποία έχει περιέλθει. Ηδη, για το επόμενο έτος αναμένεται επιβράδυνση του ρυθμού αύξησης του ΑΕΠ των προηγμένων χωρών. Εάν η ανάκαμψη βραδύνει και μειωθούν οι προσδοκίες και η εμπιστοσύνη στην οικονομία, θα συγκρατηθεί η ροπή προς κατανάλωση, με επιπτώσεις στον όγκο του διαθέσιμου εισοδήματος και την κατανομή των δαπανών των νοικοκυριών στις χώρες πηγές τουριστικών ροών. Αυτό θα επηρεάσει τη γενική ιδιωτική κατανάλωση και μπορεί να έχει επιπτώσεις είτε στην απόφαση πραγματοποίησης διακοπών είτε στον περιορισμό της διάρκειάς τους, πέρα βέβαια από την επιλογή του ίδιου του τόπου διακοπών.
Ολες οι εκτιμήσεις των διεθνών οργανισμών και φορέων (Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού, Ευρωπαϊκή Επιτροπή Τουρισμού, Ευρωπαϊκή Ενωση, κ.ά.) συντείνουν στη διαπίστωση ότι προκειμένου να σημειωθεί υπέρβαση της κρίσης, ανάκαμψη της τουριστικής κίνησης και αποκατάσταση των προηγούμενων ρυθμών ανάπτυξης, αναγκαίοι όροι είναι η σύντομη περαίωση των πολεμικών επιχειρήσεων και η επικράτηση πολιτικών και ειρηνικών μεθόδων ως τρόπου επίλυσης διαφορών.
Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού
Σε μια αρχική ανάλυση που περιλαμβάνεται σε ειδική έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO Market Intelligence and PromotioSection, Madrid 18 September 2001. Special Report), για τις επιπτώσεις των επιθέσεων στον διεθνή τουρισμό υπενθυμίζεται τι είχε συμβεί, σε προηγούμενες διεθνείς κρίσεις. Το 1999 (Κόσοβο) ο διεθνής τουρισμός σημείωσε αύξηση κατά 3,8% και την επόμενη χρονιά η αύξηση ήταν 7,4%. Διαπιστώθηκε ότι ενώ τότε μειώθηκε ο δια-περιφερειακός τουρισμός (μείωση από Αμερική προς την Ευρώπη κατά 1,2%) ο συνολικός εξερχόμενος τουρισμός για την περιφέρεια, αντίθετα, αυξήθηκε κατά 1,6%.
Σημειώθηκε, ακόμη, μια μεταστροφή προς εναλλακτικούς προορισμούς ιδιαίτερα όσους βρίσκονταν στην ίδια περιφέρεια ή έστω στο εσωτερικό της ίδιας χώρας. Επισημαίνεται, τέλος, η δυναμική και η ζωτικότητα του τομέα, αφού σε όλες τις προηγούμενες περιπτώσεις (Κόσοβο 1999, Λούξορ 1997, κ.ά.) η ανάκαμψη επήλθε πολύ νωρίτερα από ό,τι προβλεπόταν.
Εν κατακλείδι, συμπεραίνεται ότι δεν αναμένεται σοβαρή μείωση της αύξησης του διεθνούς τουρισμού για το σύνολο του 2001, αλλά ο ρυθμός αύξησης θα είναι κατά 1,5 μονάδα χαμηλότερος από τις αρχικές προβλέψεις, λαμβάνοντας υπόψη και την επιβράδυνση της παγκόσμιας οικονομίας. Σε μεσοπρόθεσμο και μακροπρόθεσμο ορίζοντα, αναμένεται ότι ο διεθνής τουρισμός σε παγκόσμιο επίπεδο θα διατηρήσει τον μέσο ετήσιο ρυθμό αύξησης περί το 4,1% έως το 2020.
Εκτιμήσεις ΟΟΣΑ
Κατά την πρόσφατη σύνοδο της Επιτροπής Τουρισμού του ΟΟΣΑ (Παρίσι, 24 και 25 Οκτωβρίου 2001), διατυπώθηκε η εκτίμηση ότι η μείωση της τουριστικής κίνησης στην Ευρώπη δεν ειναι έντονη, γιατί οι τουριστικές ροές είναι κυρίως ενδο-περιφερειακές. Στις ΗΠΑ, αντίθετα, οι συνέπειες των γεγονότων είναι σοβαρότερες, γιατί οι αγορές εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από την αμερικανική πελατεία. Η μείωση των υπερατλαντικών ταξιδίων κατά 30% όπως υπολογίζεται, πρέπει να συνδεθεί με τη μείωση που σημειωνόταν ήδη πριν από τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου λόγω της οικονομικής επιβράδυνσης.
Η εκτίμηση για συγκρατημένη επίδραση των επιθέσεων στον τουρισμό στηρίζεται σε τρεις παράγοντες που θα εξακολουθήσουν, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις της επιτροπής να διατηρούν ακμαία την τουριστική δραστηριότητα:
– την ανακατανομή των τουριστικών ροών σε παγκόσμιο επίπεδο
– την ανθεκτικότητα των μεγάλων αγορών
– το μεγάλο βαθμό ολοκλήρωσης των περιφερειακών αγορών.
Κύριος στόχος άμεσης προτεραιότητας είναι η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των ταξιδιωτών και η εμπέδωση της εικόνας των τουριστικών προορισμών με εκστρατείες προβολής. Η ανάκαμψη της τουριστικής δραστηριότητας αναμένεται να γίνει εμφανής κατά το δεύτερο εξάμηνο του 2002.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή
Η ειδική ενημέρωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις «επιπτώσεις στον τουρισμό της Ε.Ε. από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στις ΗΠΑ» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Γενική Διεύθυνση Επιχείρησης, ενημέρωση 22 Οκτωβρίου 2001) έχει στηριχθεί σε διαβούλευση που έγινε σε ειδική συνάντηση στις 18 Οκτωβρίου μεταξύ εκπροσώπων της τουριστικής βιομηχανίας και των υπηρεσιών της Ε.Ε. Η γενική εκτίμηση της Ε.Ε. συμφωνεί με εκείνη του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού και αναφέρει ότι οι επιπτώσεις των γεγονότων θα είναι περιορισμένες σε εύρος και σε χρονική διάρκεια. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα ενδέχεται να μην υπάρξουν μετρήσιμες επιπτώσεις. Εκτιμάται ωστόσο ότι θα παραταθούν φαινόμενα που έχουν ήδη εμφανιστεί, όπως περισσότερες ανεξάρτητες διακοπές παρά σε πακέτα, μείωση των αεροπορικών ταξιδιών και αύξηση των μετακινήσεων με αυτοκίνητο, πούλμαν και τρένο. Θα προτιμηθούν συντομότερα ταξίδια και λιγότερο εξωτικοί προορισμοί.
Σημειώνεται ωστόσο ότι ο εισερχόμενος τουρισμός στην Ε.Ε., προερχόμενος από χώρες μη μέλη, καλύπτει μόνο το 13% του συνόλου των διανυκτερεύσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο, οι τουριστικοί προορισμοί δεν έχουν θιγεί σε ό,τι αφορά στον όγκο της τουριστικής κίνησης στην Ε.Ε. Ωστόσο, η τουριστική κίνηση προς την Ευρώπη από περιοχές όπως η Αμερική, η Ιαπωνία και η Μέση Ανατολή σημειώνει πτώση 30%. Η μείωση αυτή είναι ιδιαίτερα αισθητή σε τουριστικούς προορισμούς, που εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό από τη φιλοξενία συνεδρίων, εκθέσεων, ομάδων κινήτρων. Χαρακτηριστική είναι η μονομερής ακύρωση του συνεδρίου των Αμερικανών ταξιδιωτικών πρακτόρων που επρόκειτο να πραγματοποιηθεί στη Σεβίλλη τον Νοέμβριο του 2001. Οι προοπτικές για το φθινόπωρο και τον χειμώνα στα ταξίδια αναψυχής, τα επαγγελματικά ταξίδια και τις κρουαζιέρες τουριστών από τις ΗΠΑ είναι ιδιαίτερα απαισιόδοξες. Οι τιμολογιακές προσφορές και η προβολή από ανταγωνιστικούς υπερπόντιους προορισμούς που επιζητούν να καλύψουν τις απώλειες των αγορών τους κινδυνεύουν να διαβρώσουν το μερίδιο της Ευρώπης στις κυριότερες υπερπόντιες αγορές της.
Ο εξερχόμενος τουρισμός από την Ε.Ε. (που αποτελεί το ένα τέταρτο του συνόλου του παγκόσμιου εξερχόμενου τουρισμού) επηρεάζεται κυρίως σε ό,τι αφορά στις ΗΠΑ, τις χώρες της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής. Οι κρατήσεις για την Απω Ανατολή, την Καραϊβική και τη Νότια Αφρική διατηρούνται σε σχετικά ικανοποιητικά επίπεδα. Αναμένεται ότι οι υπερπόντιοι προορισμοί θα αναπτύξουν επιθετική τιμολογιακή πολιτική προκειμένου να προσελκύσουν Ευρωπαίους.
Οι επιπτώσεις της κρίσης ποικίλλουν με βάση τις επιμέρους ιδιαιτερότητες της ευρωπαϊκής αγοράς. Σημαντική επίπτωση θα σημειωθεί στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες και άλλες μεγάλες πόλεις, όπου μεγάλο μερίδιο της τουριστικής κίνησης προέρχεται από τουρισμό συνεδρίων και εκθέσεων, ταξίδια κινήτρων και από επαγγελματικά ταξίδια, καθώς και από πολιτιστικό τουρισμό υπερπόντιων επισκεπτών (ειδικότερα από ΗΠΑ και Ιαπωνία). Περισσότερο πλήττονται χώρες όπως Ηνωμένο Βασίλειο και Ιρλανδία (λόγω παραδοσιακών δεσμών με τις ΗΠΑ), και λιγότερο η Ισπανία και η Πορτογαλία. Από ορισμένους ειδικούς εκτιμάται ότι λόγω της μεταστροφής από τα πακέτα προς τα ανεξάρτητα ταξίδια, θα θιγούν περισσότερο οι χώρες που εξαρτώνται από τα τουριστικά πακέτα. Αλλες εκτιμήσεις ωστόσο αναφέρουν ότι οι παραλιακοί και οι νησιωτικοί προορισμοί των χωρών της Νότιας Ευρώπης θα επωφεληθούν από την επιφύλαξη των Ευρωπαίων να ταξιδέψουν σε μακρινούς προορισμούς.
Σε ορισμένους ειδικούς τομείς, όπως οι αερομεταφορές, οι επιπτώσεις θα είναι σημαντικές. Η καταγραφόμενη μείωση του αριθμού επιβατών πρώτης θέσης και «business» έχει οδηγήσει σε μείωση του αριθμού πτήσεων από και προς την Ευρώπη. Οι «φθηνοί» αερομεταφορείς που εξυπηρετούν κυρίως ευρωπαϊκές γραμμές δεν έχουν θιγεί σοβαρά. Η μεταστροφή από τα αεροπορικά ταξίδια προς τα ταξίδια με άλλα μέσα θα συνεχιστεί μόνο βραχυπρόθεσμα. Πάντως η μειωμένη μεταφορική ικανότητα και οι υψηλότεροι ναύλοι κινδυνεύουν να συμβάλουν και μακροπρόθεσμα σε μείωση των αεροπορικών ταξιδιών.
Οι Ευρωπαίοι ταξιδιωτικοί πράκτορες και tour-operators έχουν πληγεί σοβαρά, δεδομένου ότι το 80% των αεροπορικών εισιτηρίων στην Ευρώπη πωλούνται μέσω ταξιδιωτικών πρακτόρων, αντιπροσωπεύοντας το 40% του κύκλου εργασιών τους. Η σημαντικότερη μείωση συμβαίνει στα πιο προσοδοφόρα τμήματα, δηλαδή τους επιβάτες πρώτης θέσης και business class, στις μακρινές πτήσεις (long-haul) και τους αερομεταφορείς «κανονικού ναύλου». Οι μεγάλοι tour-operators πλήττονται κυρίως από τη βραχυπρόθεσμη μείωση των ναυλωμένων πτήσεων (charter). Οι μικρές και μεσαίες εταιρείες δεν έχουν χρηματικά αποθέματα για να γεφυρώσουν αυτήν την πτώση. Αναμένεται να ενταθούν οι τάσεις συγκέντρωσης που είχαν ήδη παρατηρηθεί τα προηγούμενα χρόνια στην Ευρώπη.
Ως προς τα τουριστικά καταλύματα, θίγονται κυρίως τα μεγάλα και υψηλής στάθμης ξενοδοχεία σε πρωτεύουσες και άλλες μεγάλες πόλεις, που υποδέχονται επισκέπτες από υπερπόντιες χώρες για επιχειρήσεις, συνέδρια και εκθέσεις, με μειώσεις που φθάνουν στο 50% των συνηθισμένων μεγεθών. Για ορισμένες χώρες οι συνολικές απώλειες σε πληρότητες σε αστικούς προορισμούς εκτιμώνται ότι φθάνουν το -20% έως -30%. Η κατάσταση έως το τέλος του χρόνου προβλέπεται να παραμείνει αμετάβλητη. Η πρώτη θετική εξέλιξη αναμένεται να εμφανιστεί το δεύτερο τρίμηνο του 2002. Οι επιπτώσεις θα γίνουν ορατές και στην απασχόληση, όταν, προκειμένου να αποφευχθούν απολύσεις, θα μειωθεί ο χρόνος απασχόλησης για τους εργαζόμενους στον τομέα.
Στον κλάδο της ενοικίασης αυτοκινήτων στην Ευρώπη, αναμένεται πτώση του τζίρου κατά το ένα τρίτο από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις σε ιδιώτες ταξιδιώτες και επιχειρηματίες. Τις τρεις πρώτες εβδομάδες μετά τις 11 Σεπτεμβρίου, μια μεγάλη εταιρεία κατέγραψε μείωση κατά 15% των ενοικιάσεων στα αεροδρόμια.
Η μείωση της τουριστικής δραστηριότητας στους παραπάνω τομείς στους τουριστικούς προορισμούς αναμένεται ότι θα επηρεάσει και άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας που εξαρτώνται ή συνδέονται άμεσα ή έμμεσα με τον Τουρισμό. Θα σημειωθεί μείωση του κύκλου εργασιών τους και θα προκύψουν προβλήματα χρηματοδότησης σε προμηθευτές, καθώς και σε κατασκευαστές εξοπλισμού.
Τα γεγονότα επηρεάζουν την πολιτική που ακολουθείται στις χώρες της Ε.Ε. ως προς τον Τουρισμό. Τα επείγοντα μέτρα που σύστησε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (Ευρ. Επιτροπή, Ανακοίνωση της 10ης Οκτωβρίου 2001) αναφέρονται στην αντιμετώπιση του φόβου και την τόνωση της ασφάλειας για ταξίδια. Ειδικότερα, γίνονται συστάσεις προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να αυξήσουν τα επίπεδα ασφαλείας για το κοινό που ταξιδεύει, να ασκήσουν διασυνοριακό συντονισμό και τακτική εποπτεία της εφαρμογής των μέτρων, να προωθήσουν τη βραχυπρόθεσμη ανάληψη του πρόσθετου ασφαλιστικού κόστους, που απαιτούν οι αερομεταφορείς, και να θέσουν σαφή όρια στη στήριξη των αερομεταφορέων από τα κράτη-μέλη.
* Ο κ. Ζώης Πεπές είναι Γραμματέας εργασιακών σχέσεων της ΟΤΟΕ.