– Κύριε Φρίντμαν, ως πρόδρομος του νεοφιλελευθερισμού μοιάζατε για πολύν καιρό ο λαμπρός νικητής. Αλλά τώρα, μέσα από τα ερείπια του World Trade Center ξεπροβάλλει ο παλιός σας ανταγωνιστής Τζον Μάιναρντ Κέινς. Ολοένα περισσότερες κυβερνήσεις ξεκινούν προγράμματα δισεκατομμυρίων για να στηρίξουν την πληγείσα οικονομία τους. Σας θυμώνει αυτό;
– Αυτά τα προγράμματα κρατικών δαπανών είναι κάκιστη ιδέα, κάθε άλλο παρά επιθυμητά και εντελώς περιττά. Ο Κέινς βρίσκεται και πάλι σε μεγάλη υπόληψη, τα φράγματα άνοιξαν διάπλατα και στις κυβερνήσεις ασκείται τεράστια πίεση να δαπανήσουν χρήματα. Πράγματι, η ατμόσφαιρα μετά τις 11 Σεπτεμβρίου έχει αλλάξει εντελώς.
– Πολλές αεροπορικές εταιρείες απειλούνται με χρεοκοπία, οι ασφαλιστικές εταιρείες αντιμετωπίζουν απαιτήσεις δισεκατομμυρίων και σε έναν τρομαγμένο λαό πρέπει να χορηγηθούν αντιβιοτικά. Δεν είναι λογικό σε τέτοιες εποχές κρίσης να παρεμβαίνει το κράτος;
– Ας δούμε τη ζημία της 11ης Σεπτεμβρίου ρεαλιστικά. Αναμφίβολα γίναμε φτωχότεροι. Δύο γιγάντια κτίρια καταστράφηκαν, οι εργασίες εκκαθάρισης και η ανοικοδόμηση θα καταπιούν πολλά χρήματα. Αλλά αυτό δεν δικαιολογεί την κυβέρνηση να ξοδεύει περισσότερα. Αντίθετα, όπως κάθε πολίτης, και αυτή θα έπρεπε τώρα να κάνει περισσότερες οικονομίες. Γίνεται όμως παιχνίδι με τους φόβους των ανθρώπων. Είναι σωστό ότι από τα τέλη του 2000, αρχές 2001 βρισκόμαστε σε ύφεση. Αυτή, κατά τη γνώμη μου, το πρώτο ή το δεύτερο τρίμηνο του 2002 θα έχει ξεπερασθεί. Ασφαλώς η τρομοκρατική επίθεση επιτάχυνε και ενίσχυσε την κάμψη – και χρησιμεύει τώρα ως πρόσχημα για την παρέμβαση του κράτους. Αλλά οι υψηλότερες κρατικές δαπάνες δεν οδηγούν σε σταθεροποίηση της οικονομίας, το γνωρίζουμε εκ πείρας. Η επίκληση του Κέινς χρησιμεύει στους πολιτικούς μόνον ως δικαιολογία για να ξοδέψουν περισσότερα για τα συμφέροντά τους, γιατί αυτό κάνουν οι νομοθέτες: ξοδεύουν τα χρήματα των άλλων. Το ερώτημα είναι πάντα: Θα τους αφήσουμε; Οι συνθήκες της 11ης Σεπτεμβρίου έκαναν τις δαπάνες πάλι καθωσπρέπει.
– Με τον Τζορτζ Μπους βρίσκεται και πάλι ένας συντηρητικός στο Λευκό Οίκο – και ξοδεύει και με τα δυό του χέρια. Είστε απογοητευμένος από τους Ρεπουμπλικάνους;
– Βεβαίως όχι. Συμπαθώ τον Μπους, τον ψήφισα και νομίζω ότι συνολικά κάνει καλά τη δουλειά του. Αλλά δεν είναι παρά πολιτικός και υπόκειται σε ισχυρές πιέσεις. Φυσικά και δεν ενδείκνυνται οι επιστροφές φόρων του για την αναθέρμανση της οικονομίας – όπως τα περισσότερα δημοσιονομικά μέτρα είναι πολύ βραχυπρόθεσμες. Οι Ρεπουμπλικάνοι όμως θέλουν τουλάχιστον να μειώσουν τους φόρους. Αυτό, όπως ξέρετε, το υποστηρίζω πάντοτε, με κάθε μορφή, για κάθε λόγο – με έναν και μόνο σκοπό, να μειωθούν οι κρατικές δαπάνες.
– Δεν είναι λογική, κατά την άποψή σας, η διάσωση των αεροπορικών εταιρειών;
– Η εποπτική αρχή πτήσεων τις καθήλωσε υποχρεωτικά επί μέρες στο έδαφος. Γι’ αυτήν την απώλεια πρέπει να αποζημιωθούν, αλλά γι’ αυτό θα αρκούσε ένα δισεκατομμύριο δολάρια, όχι τα 15 δισ. που ενέκρινε ήδη η κυβέρνηση. Δεν βλέπω γιατί πρέπει να πάρουν ακόμα περισσότερα.
– Τότε πολλές θα κλείσουν.
– Και λοιπόν; Ας χρεοκοπήσουν. Η ιδιωτική επιχείρηση υπόκειται στο σύστημα κέρδους και ζημίας. Και η ζημία είναι σχεδόν σπουδαιότερη από το κέρδος.
– Θα παραλύατε τις συγκοινωνίες στις ΗΠΑ για την καθαρότητα του καπιταλιστικού δόγματος;
– Μα τι θα συνέβαινε; Ολες οι φυσικές αξίες εξακολουθούν να υφίστανται, τα αεροπλάνα, τα αεροδρόμια, οι πύλες. Οι εταιρείες μπορούν, παρά την αίτηση πτώχευσης, να συνεχίσουν να λειτουργούν. Το μόνο που θα συνέβαινε είναι ότι ο έλεγχος θα περνούσε από μιαν ομάδα ανθρώπων σε μιαν άλλη. Οι μέτοχοι θα έχαναν, οι νέοι ιδιοκτήτες θα κέρδιζαν. Πιθανότατα ένα καλό μάνατζμεντ θα αντικαθιστούσε ένα χειρότερο, και αυτό πάλι θα ενίσχυε τον κλάδο των αερομεταφορών. Αλλά αυτή είναι η ομορφιά του συστήματος: Η ανάγκη πραγματοποίησης κερδών οδηγεί αναγκαστικά το χρήμα στα χέρια των αποτελεσματικότερων.
– Στα θέματα ασφάλειας οι αεροπορικές εταιρείες δεν αποδείχθηκαν και τόσο αποτελεσματικές. Δεν θα πρέπει το κράτος να αναλάβει τους ελέγχους στα αεροδρόμια;
– Κατά την άποψή μου, αυτό θα ήταν μέγα λάθος. Οι αεροπορικές εταιρείες έχουν πολύ μεγαλύτερο συμφέρον να μη χάσουν τα σκάφη τους παρά οποιοσδήποτε πολιτικός. Αλλά για τις ανάγκες ασφάλειάς τους θα πρέπει να πληρώνουν οι ίδιες οι εταιρείες. Δεν είναι υπόθεση της κυβέρνησης.
– Ο οικονομικός φιλελευθερισμός που έχετε αναπτύξει επιτρέπει την παρέμβαση του κράτους σε περιπτώσεις εθνικής ασφάλειας. Αυτήν την κατάσταση δεν έχουμε τώρα;
– Ο στρατός μας έχει φτιαχτεί για να διεξάγει πολέμους εναντίον χωρών. Εναντι αυτού, η τωρινή προσπάθεια κατά των τρομοκρατών είναι μια πολύ περιορισμένη επιχείρηση. Και θα έπρεπε να μπορεί να καλυφθεί άνετα από τον τρέχοντα προϋπολογισμό, όπως άλλωστε και η επιχείρηση στο Κόσοβο. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει κανένας λόγος για πρόσθετες στρατιωτικές δαπάνες. Το ξέρουμε όμως: ο πόλεμος είναι ο φίλος της κυβέρνησης. Σε πολεμικές περιόδους αυξάνεται η δύναμη των κυβερνήσεων, αναμειγνύονται περισσότερο στην οικονομία.
– Από πού πηγάζει η τόσο βαθιά σας δυσπιστία έναντι των εκλεγμένων αντιπροσώπων του λαού;
– Οι κυβερνήσεις κάνουν πολλά καλά πράγματα και οι πολιτικοί είναι εξίσου ευφυείς με τους επιχειρηματίες. Ούτε είναι ιδιαίτερα κακοί. Οι άνθρωποι δεν κάνουν ποτέ κάτι κακό από κακή πρόθεση, αλλά πάντοτε από καλή. Ακόμα και οι τρομοκράτες πιστεύουν ότι έκαναν κάτι καλό. Δεν οφελεί επομένως καθόλου να ερευνούμε τις προθέσεις των ανθρώπων. Αυτό που έχει σημασία είναι το κίνητρό τους. Και οι πολιτικοί έχουν διαφορετικό κίνητρο από τους επιχειρηματίες. Δεν ξοδεύουν τα δικά τους χρήματα, αλλά των άλλων. Οι επιχειρηματίες αντίθετα πειθαρχούνται από το επιχειρηματικό αποτέλεσμα – οι αγορές δίνουν το σωστό κίνητρο…
– Και παράγουν τέτοια πονηρά κατασκευάσματα σαν τη φούσκα των dot.com.
– Τίποτα δεν είναι τέλειο σ’ αυτόν τον κόσμο. Η διαφορά είναι ότι, αν η κυβέρνηση συμμετείχε σ’ αυτήν τη φούσκα, δεν θα έσκαγε ποτέ. Θα επιχορηγούνταν στην αιωνιότητα.
– Από πού πηγάζει η απεριόριστη εμπιστοσύνη σας στην αγορά;
– Επειδή στην αγορά μπορεί κανείς να επιτύχει μόνον όταν ωφελεί τους άλλους. Πώς βγάζει κανείς λεφτά; Κατασκευάζοντας προϊόντα που άλλοι τα χρειάζονται.
– Η δυσπιστία σας έναντι των πολιτικών είναι μεγάλη, δεν δυσπιστείτε καθόλου απέναντι στις εταιρείες;
– Μα φυσικά! Οι επιχειρηματίες είναι οι εχθροί μιας ελεύθερης κοινωνίας, κάθε επιχείρηση αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για τις κυβερνήσεις. Εν τέλει εκμεταλλεύονται τις κυβερνήσεις για τους δικούς τους σκοπούς. Γιατί νομίζετε ότι λαμβάνουν τώρα οι αεροπορικές εταιρείες τόσο πολλά χρήματα; Επειδή τα λόμπι τους στηρίζουν γενναιόδωρα τους πολιτικούς στην Ουάσιγκτον. Και γι’ αυτόν το λόγο επίσης έχω ταχθεί υπέρ μιας ισχνής, ασθενέστερης κυβέρνησης: για να μειωθεί η δύναμη των εταιρειών.
Η ειδική ενημέρωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τις «επιπτώσεις στον τουρισμό της Ε.Ε. από τις τρομοκρατικές επιθέσεις στις ΗΠΑ» (Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Γενική Διεύθυνση Επιχείρησης, ενημέρωση 22 Οκτωβρίου 2001) έχει στηριχθεί σε διαβούλευση που έγινε σε ειδική συνάντηση στις 18 Οκτωβρίου μεταξύ εκπροσώπων της τουριστικής βιομηχανίας και των υπηρεσιών της Ε.Ε. Η γενική εκτίμηση της Ε.Ε. συμφωνεί με εκείνη του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού και αναφέρει ότι οι επιπτώσεις των γεγονότων θα είναι περιορισμένες σε εύρος και σε χρονική διάρκεια. Μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα ενδέχεται να μην υπάρξουν μετρήσιμες επιπτώσεις. Εκτιμάται ωστόσο ότι θα παραταθούν φαινόμενα που έχουν ήδη εμφανιστεί, όπως περισσότερες ανεξάρτητες διακοπές παρά σε πακέτα, μείωση των αεροπορικών ταξιδιών και αύξηση των μετακινήσεων με αυτοκίνητο, πούλμαν και τρένο. Θα προτιμηθούν συντομότερα ταξίδια και λιγότερο εξωτικοί προορισμοί.