Ολοι μιλάνε για πόλεμο. Ο κάθε πόλεμος κρίνεται και στα μετόπισθεν. Αλλά, ενώ οι επιδημιολόγοι ομονοούν, οι απόψεις για την οικονομία διίστανται. Οι οικονομολόγοι φαίνεται να μην έχουν καταλήξει στο μοντέλο ανάλυσης – όπως αποδεικνύει η καθημερινή κακοφωνία προτάσεων. Για να συμπέσουμε σε λύση, πρέπει πρώτα να συμφωνήσουμε στα χαρακτηριστικά του προβλήματος.
Μια οικονομία σε πόλεμο λειτουργεί διαφορετικά· θέτει διαφορετικά διλήμματα και απαιτεί διαφορετικές αποφάσεις. «Πώς θα πληρώσουμε για τον Πόλεμο» είναι ο τίτλος βιβλίου του Κέινς το 1940. Εφαρμόζει τις ιδέες της δικής του «Γενικής θεωρίας» σε συνθήκες όμως ριζικά διαφορετικές από εκείνες της κυκλοφορίας της το 1936: αντί να πραγματεύεται την έξοδο από ύφεση, εξετάζει τη μεγέθυνση της πολεμικής προσπάθειας, αλλά και τη μη υπονόμευση της μεταπολεμικής ειρήνης.
Τα πολεμικά οικονομικά του Κέινς πρώτα κατανοούσαν και μετά πρότειναν. Τα σημερινά «πανδημικά οικονομικά» παραβαίνουν αυτή την αρχή. Μερικοί εμμονικοί βρίσκουν ευκαιρία: ο Τραμπ κλείνει σύνορα· κρατιστές κατηγορούν τις αγορές. Αλλοι προτείνουν λύσεις-ξόρκια χωρίς να καταλαβαίνουν γιατί. H πανδημία είναι συστημικό σοκ, που απαιτεί γενική θεώρηση, μια ανάλυση της μακροοικονομίας σαν αυτή του Κέινς.
Διδάσκοντας μακροοικονομία στο 1ο έτος την παρομοιάζω με αυτοκίνητο. Πώς το επηρεάζει η πανδημία;
Το αυτοκίνητό μας ήταν σε κυριακάτικη βόλτα σε εθνική οδό, όταν ξαφνικά έγινε κατολίσθηση και πέσαμε σε λακκούβα. Ο δρόμος προς την Καλαμάτα μεταβλήθηκε σε χωματόδρομο γεμάτο επικίνδυνες στροφές. Η βόλτα έγινε εφιάλτης. Για να συνεχίσουμε την πορεία μας, και όσο συνεχίζονται οι μετασεισμοί, πρέπει να αποκτήσουμε άποψη για το τι έγινε και με ποιες ζημιές έχουμε να συμβιβαστούμε. Αυτό γίνεται σε τέσσερα βήματα:
Πρώτο βήμα: Χαρτογράφηση – τι έγινε και τι μας περιμένει; Τα χαρακτηριστικά, η πορεία και η διάρκεια της πανδημίας είναι η αφετηρία της αβεβαιότητας· το «ζυγούς λύσατε» θα προκύψει έξω από την οικονομία – από τους επιστήμονες. Η εξάπλωση βεβαίως εξαρτάται και από οικονομικές δομές και αποφάσεις: Η παγκοσμιοποίηση, η κοινωνική απομόνωση, τα χαρακτηριστικά της ασφάλισης υγείας. Ομως το ατύχημα «τρελαίνει» και τα όργανα – υστερήσεις σε στατιστικούς δείκτες σημαίνουν ότι δεν ξέρουμε πού βρισκόμαστε ούτε πού πηγαίνουμε.
Δεύτερο βήμα: Η προσφορά – η μέγιστη δυνατότητα παραγωγής (η ικανότητα της μηχανής) συμπιέζεται. Κλείνουν εργοστάσια και μπαίνουν σε καραντίνα ολόκληρες πόλεις. Σταματούν να εργάζονται άτομα και ολόκληροι κλάδοι. Διακόπτονται διεθνείς αλυσίδες παραγωγής. Οι επιπτώσεις αυτές εντείνονται καθώς εξαντλούνται αποθέματα, αλλά μπορούν να περιορίζονται καθώς βρίσκονται λύσεις ή ανακατευθύνεται η παραγωγή. Η τηλεργασία εδραιώνεται, ενώ αυτοκινητοβιομηχανίες παράγουν αναπνευστήρες. Η διεθνής συνεργασία τονώνει την παγκόσμια αντοχή.
Τρίτο βήμα: Η ζήτηση στην πραγματική οικονομία μειώνεται (τρύπησε η δεξαμενή βενζίνης). Καθώς μειώνονται τα εισοδήματα, περιορίζεται η κατανάλωση. Ο φόβος αναθεωρεί προσδοκίες και ακυρώνει επενδυτικά σχέδια. Το κρίσιμο σημείο είναι να μη μειωθεί η ζήτηση περισσότερο από την παραγωγή.
Τέταρτο βήμα: Η νομισματική οικονομία. Τα ηλεκτρονικά όπως ο εγκέφαλος συντονίζουν τα επιμέρους συστήματα του αυτοκινήτου. Στη σύγχρονη οικονομία τον ρόλο του συντονισμού παίζει το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Σε συνθήκες πανδημίας, το διεθνές τραπεζικό σύστημα είναι η κύρια δίοδος που ο φόβος επηρεάζει την παγκόσμια οικονομία. Η διάθεση ατόμων και επιχειρήσεων για δανεισμό μειώνεται, ενώ φοβισμένα νοικοκυριά διακρατούν περισσότερα χρήματα. Την ίδια στιγμή, οι ανάγκες από επιχειρήσεις για δανειακή ρευστότητα αυξάνονται, ενώ ο μεγάλος όγκος εταιρικών ομολόγων, που λόγω της ύφεσης μπορεί να μην εξυπηρετηθούν, να μην μπορούν να αναχρηματοδοτηθούν και να «σκάσουν», ίσως αποδειχθεί η παγκόσμιος αχίλλειος πτέρνα. Τα κορωνοομόλογα ίσως αποδειχθούν αντίδοτα στην αφλογιστία των ήδη μηδενικών επιτοκίων
Η δυσκολία στην ανάλυση προκύπτει αφού η μακροοικονομία, όπως και το αυτοκίνητο, είναι ένα κλειστό κύκλωμα. Αυτό δημιουργεί τον κίνδυνο φαύλων κύκλων. Για παράδειγμα, ο περιορισμός κεφαλαίων (4ο βήμα) οδηγεί σε χρεοκοπίες και κλείσιμο επιχειρήσεων (2ο βήμα), που επιδεινώνουν την απαισιοδοξία και περιορίζουν τις επενδύσεις ακόμη περισσότερο (3ο βήμα). Ενας τέτοιος φαύλος κύκλος τροφοδότησε τη μεγάλη ύφεση της δεκαετίας του 1930· η έγκαιρη τόνωση της ζήτησης το 2008-10 απέτρεψε τα χειρότερα (αν και όχι στην Ελλάδα).
Οι περισσότεροι τώρα εστιάζουν στην αποτροπή ύφεσης «ρίχνοντας λεφτά στην αγορά». Ομως, πρέπει να θυμηθούμε και τον άλλο κίνδυνο: τον πληθωρισμό. Σε αντίθεση με το 2008, η πανδημία πλήττει άμεσα και την παραγωγική ικανότητα (2ο βήμα), με αποτέλεσμα «πολλά χρήματα να κυνηγούν λίγα αγαθά». Το βλέπουμε ήδη σε συγκεκριμένα προϊόντα, αλλά υπάρχει το ενδεχόμενο εξάπλωσης, ιδίως αν η τόνωση ζήτησης είναι γενικευμένη («λεφτά από ελικόπτερο»). Το 1940, για παράδειγμα, ο Κέινς πρότεινε «αναβαλλόμενες πληρωμές» εξαργυρώσιμες μεταπολεμικά ως κίνητρο παραγωγικότητας χωρίς πληθωριστικές επιπτώσεις.
Εξίσου σημαντικές, όμως, είναι οι δευτερογενείς επιπτώσεις από την εκτίναξη του δημοσίου χρέους, όταν μάλιστα αυτό είναι ήδη υψηλό. Ανατρέχοντας στην Ιστορία, μεγάλοι πόλεμοι συσσώρευσαν χρέη και συνήθως ακολουθήθηκαν από εξάρσεις πληθωρισμού. Ατυχώς, ο πληθωρισμός βάζει στο στόχαστρο τις ίδιες μεγάλες ηλικίες, όπως και ο κορωνοϊός.
Τα οικονομικά του σήμερα διαφέρουν από τα οικονομικά του χθες. Πρέπει να αποτρέπεται η ύφεση, αλλά και ο πληθωρισμός. Η σημασία της ανακατεύθυνσης δραστηριοτήτων συνεπάγεται ότι η πανδημία είναι λόγος επίσπευσης και όχι αναβολής μεταρρυθμίσεων στην οικονομία. Η διεθνής συνεργασία έχει μεγαλύτερη σημασία. Τέλος, το βλέμμα πρέπει να είναι συνεχώς προσηλωμένο και στην προετοιμασία για την επόμενη ημέρα.
* Ο κ. Πλάτων Τήνιος είναι οικονομολόγος, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.