Η συζήτηση για μια καλύτερη θέση στον ανταγωνισμό των εθνικών περιφερειών, όπως σήμερα, μεταφράζεται η εθνική υπόσταση στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης και, μέσω αυτής, στον διεθνή στίβο της παγκόσμιας οικονομίας, μόλις που αρχίζει. Περιλαμβάνεται -ευτυχώς- σε κάποιο βαθμό στα προγράμματα των πολιτικών κομμάτων. Φθάνει μέχρι το «μπαλκόνι» και, πιο συχνά, τρυπώνει στις αίθουσες και στα γυμναστήρια των προεκλογικών συγκεντρώσεων.
Αυτό, πάντως, δεν σημαίνει ότι το κοινό αντιλαμβάνεται το βαθύτερο νόημα και, κυρίως, τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το αίτημα μιας υψηλότερης θέσης ανταγωνισμού. Οσοι ανήκουν στον προστατευμένο τομέα της οικονομίας, εκείνον δηλαδή που δεν παράγει προϊόντα ή υπηρεσίες έκθετες στον διεθνή ανταγωνισμό, αγωνιούν λιγότερο. Οι άλλοι, δηλαδή ο ιδιωτικός τομέας, έχουν ήδη υποχρεωθεί να αυξήσουν στο μάξιμουμ την προσπάθειά τους. Καλύτερη εκπαιδευτική προετοιμασία, εξαντλητικές ώρες εργασίας, καθημερινή πίεση και οξύτατος εσωτερικός ανταγωνισμός συνθέτουν την καθημερινότητα.
Πώς όμως μπορούμε να βελτιώσουμε την ανταγωνιστικότητα; Οι επενδύσεις στην υποδομή δημιουργούν πρόκριμα, αλλά δεν αρκούν. Χωρίς οργάνωση, εκπαίδευση και σύνδεσή τους με σοβαρά επιχειρηματικά σχέδια κινδυνεύουν να μείνουν ανεκμετάλλευτες. Αν, για παράδειγμα, στις δυο πλευρές ενός δρόμου, όπως είναι η Εγνατία Οδός, δεν τοποθετηθούν επιχειρήσεις, κανένα νέο προϊόν δεν θα δημιουργηθεί. Είναι χαρακτηριστικό ότι τα σχέδια για τον σχεδιασμό και την αδειοδότηση αποθηκευτικών χώρων, όπως είχε προτείνει η παλαιότερη διοίκηση της Εγνατίας, κόλλησαν επί χρόνια στο αρμόδιο υπουργείο και, τελικώς, λησμονήθηκαν.
Η πραγματική ελπίδα για καλύτερη ανταγωνιστικότητα μπορεί να εδραιωθεί κατά εξαιρετικό λόγο σε μια νέα ενσωμάτωση και εκμετάλλευση του ανθρώπινου δυναμικού. Κάτι που, με τη σειρά του, απαιτεί μια νέα αντίληψη για την εκπαίδευση, τις σχέσεις εργασίας και, τελικά, για τον ρόλο του κράτους και των επιχειρήσεων. Στην Ελλάδα, όπως όμως και στο μεγαλύτερο τμήμα του κόσμου, το τμήμα του πληθυσμού, που ενσωματώνεται σε ένα υψηλότερο σημείο εκπαίδευσης, είναι σήμερα πολύ μεγαλύτερο παρά ποτέ. Περισσότερη εκπαίδευση δεν σημαίνει, αυτομάτως τουλάχιστον, καλύτερη επαγγελματική αξιοποίηση ή μεγαλύτερο εισόδημα ή βελτίωση των προοπτικών ή, τέλος, ασφαλέστερη εξέλιξη.
Μόνον ο συνδυασμός ενός καλά προετοιμασμένου ανθρώπινου δυναμικού με την κατάλληλη υποδοχή στο οργανωμένο περιβάλλον της επιχείρησης μπορεί να οδηγήσει σε ανώτερη θέση ανταγωνισμού. Δυστυχώς, όχι μόνον το κράτος και οι πολιτικοί, αλλά οι περισσότερες (ευτυχώς όχι όλες) οι επιχειρήσεις παραμένουν δέσμιες ενός καταπιεστικού προτύπου ανάδειξης των ικανοτήτων του ανθρώπινου δυναμικού τους.
Σημαντικό τμήμα της εργοδοσίας συνεχίζει να δίνει προτεραιότητα στην ευελιξία της αγοράς εργασίας, ενώ στην πράξη, αυτό που λείπει στις επιχειρήσεις είναι η συγκέντρωση αξιόλογων και δυναμικών στελεχών σε όλα τα επίπεδα. Είναι προφανές πως η κατάκτηση από ολοένα και περισσότερους νέους και νέες καλύτερης εκπαίδευσης, πρέπει να συνοδεύεται, στην πλευρά των επιχειρήσεων, από την εξασφάλιση καλύτερων προοπτικών, σοβαρών επαγγελματικών προκλήσεων, συνεισφορά και παρότρυνση για διαρκή εκπαίδευση. Οι ελληνικές επιχειρήσεις χρειάζονται επειγόντως να κατακτήσουν ένα ανώτερο επίπεδο οργάνωσης, που να τις δένει με ό,τι το καλύτερο μεταξύ των ανθρώπων «τους».
Η ευελιξία, από την άλλη, είναι απαραίτητη -για να μην πούμε αναπόδραστη- στο τμήμα του εργατικού δυναμικού που δεν διαθέτει υποδομή και προσόντα. Στο επίπεδο αυτό μπορεί να επιτευχθεί, υποστηριζόμενη από τα κατάλληλα σχήματα κρατικής πρόνοιας, προκειμένου να προσαρμοστεί στον άγριο και ανεξέλεγκτο «εισαγόμενο» ανταγωνισμό τον οποίο δημιουργεί η εισροή οικονομικών μεταναστών και ανέργων στη μαύρη αγορά εργασίας.
Η ελληνική οικονομία εισέρχεται σταδιακά στην εποχή του «συνεργατικού καπιταλισμού». Η συνεργασία μεταξύ επιχειρήσεων, αρχών και εκπαιδευτικών δομών είναι απαραίτητη. Παραμένοντας δέσμιοι ενός «καπιταλισμού των μάνατζερ», στάδιο που φαίνεται ότι οριστικά έχουμε χάσει, δεν πετυχαίνουμε τίποτε περισσότερο από το να χάνουμε χρόνο και πόρους. Η αλλαγή αυτή δεν θα έρθει από μόνη της. Χρειάζεται αλλαγή νοοτροπίας στην καρδιά του κράτους, περιορισμός της εξουσίας των «διαπλεκόμενων αφεντικών», που οργανώνουν την παραγωγή σε ένα ελάχιστο επίπεδο συλλογικότητας, διαφάνειας και, τελικώς, εντιμότητας.
Για να ξυπνήσει ο κρυφός δυναμισμός του ανθρώπινου κεφαλαίου απαιτείται μια έκρηξη ελευθερίας και δημιουργικής επιχειρηματικότητας. Επιχειρήσεις νέου τύπου, έντασης γνώσεων και καινοτομιών, ανοικτές στα ρεύματα, πλήρως δικτυωμένες, με δυνατότητες άμεσης επικοινωνίας εκτός συνόρων, μπορούν καλύτερα να συνδράμουν σε μια πραγματική άνοδο της ανταγωνιστικότητας. Τέτοιες επιχειρήσεις υπάρχουν και λειτουργούν, σήμερα, μεταξύ μας. Το κάνουν όμως, σχεδόν σε καθεστώς «παρανομίας». Φοβούμενες πως αν τις μυριστούν τα κυκλώματα της διαπλοκής, οι διεφθαρμένες δημόσιες επιχειρήσεις και οι καθημερινοί εκβιαστές του «αποκεντρωμένου» κράτους θα κινδυνεύσουν να ενταχθούν σε αυτό το ιδιότυπο καθεστώς συλλογικής υποτέλειας.
Ας σημειώσουμε, αντί επιλόγου, τις τέσσερις προτάσεις που περιλαμβάνονται στην πρόσφατη ετήσια έκθεση του Εθνικού Συμβουλίου Ανταγωνιστικότητας και Ανάπτυξης. Το όργανο αυτό, που συγκροτήθηκε στο πλαίσιο του Τρίτου Πλαισίου Στήριξης, ζητεί συγκεκριμένα: α) Μια καλύτερη εκπαίδευση «με συνεχή αναβάθμιση των γνώσεων και ικανοτήτων του διδακτικού προσωπικού». β) Περισσότερες δαπάνες για την παιδεία «με φροντίδα για τη βελτίωση της αποδοτικότητάς τους. γ) Αποτελεσματικότερο προσανατολισμό της εκπαίδευσης «στις απαιτήσεις της κοινωνίας της γνώσης, της τεχνολογίας και της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας. δ) Περιορισμό της γραφειοκρατίας και «εισαγωγή φορολογικών ρυθμίσεων» για τη συμμετοχή σε προγράμματα συνεχούς επιμόρφωσης.