«Μπορώ να υπολογίσω τις κινήσεις των ουρανίων σωμάτων, αλλά όχι και την ανθρώπινη ανοησία». Ισαάκ Νιούτον
Σε μία τάξη νηπιαγωγείου δώστε μία καραμέλα σε κάθε παιδί και πείτε του ότι αν δεν τη φάει μέχρι να γυρίσετε σε 10 λεπτά, θα του δώσετε άλλη μία. Αρκετά από τα παιδιά δεν θα μπορέσουν να αντισταθούν και θα τη φάνε πριν γυρίσετε, παρόλο που έτσι χάνουν άλλη μία. Φυσικά, εμείς ως μεγαλύτεροι προτιμούμε να περιμένουμε ώστε να κερδίσουμε κάτι περισσότερο, παρά να βιαστούμε αλλά να κερδίσουμε κάτι λιγότερο. Ξέρουμε να ζυγίζουμε τα ρίσκα με τις αποδόσεις και να παίρνουμε ορθολογικές αποφάσεις όταν επενδύουμε, σωστά;
Λάθος. Ερευνες που έχουν γίνει στη λήψη αποφάσεων δείχνουν ότι οι περισσότεροι επενδυτές συμπεριφέρονται σχετικά ανορθόδοξα. Αισθήματα όπως ο φόβος, η απληστία, η αβεβαιότητα και η ανταγωνιστικότητα δεν τους επιτρέπουν να πάρουν νηφάλιες αποφάσεις. Ετσι δημιουργήθηκε μια μίξη οικονομικών και ψυχολογίας, γνωστή και ως Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά (Behavioural Finance), που μελετούν τη συμπεριφορά των επενδυτών, λαμβάνοντας υπ’ όψιν και την «ανθρώπινη» πλευρά τους. Τα Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά έρχονται σε αντίθεση με την κλασική θεωρία των Αποτελεσματικών Αγορών (Efficient Market Hypothesis) όπου μιλάμε για τον «homo economicus», τον ορθολογικό άνθρωπο, που στηρίζει τις αποφάσεις του σε δύο παράγοντες: τις αποδόσεις και το ρίσκο της επένδυσης. Σύμφωνα με τα μοντέλα λήψης αποφάσεων που στηρίζονται σε αυτήν τη θεωρία -όπως το Μοντέλο Αποτίμησης Κεφαλαιουχικών Αγαθών (CAPM) και το Μοντέλο Αντισταθμιστικής Αποτίμησης Κεφαλαιουχικών Αγαθών (APT)- ο επενδυτής αξιολογεί την κάθε επένδυση «ζυγίζοντας» τις αναμενόμενες αποδόσεις της με το ρίσκο που εμπεριέχει.
Ομως, όλες μας οι αποφάσεις στηρίζονται στη λογική και τελικά η αγορά λειτουργεί σαν ένα καλοκουρδισμένο ρολόι; Η πράξη έχει δείξει πως όχι. Τα Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά έρχονται να καλύψουν τις αδυναμίες ερμηνείας της θεωρίας των Αποτελεσματικών Αγορών μελετώντας και κατανοώντας την επίδραση των συναισθημάτων μας, π.χ. της απληστίας ή της αυτοπεποίθησης, στη λήψη αποφάσεων. Ετσι, γνωρίζοντας τα πιθανά λάθη που μπορεί να κάνουμε εμείς και οι υπόλοιποι επενδυτές, μπορούμε να κάνουμε καλύτερες προβλέψεις και τοποθετήσεις.
Ενας από τους κυριότερους λόγους που χάνουμε είναι η υπερβολική -και σε πολλές περιπτώσεις αδικαιολόγητη- εμπιστοσύνη που δείχνουμε στον εαυτό μας. Σε έρευνα που έγινε ρωτήθηκαν κάποιοι άνθρωποι αν πιστεύουν ότι οδηγούν καλύτερα από τον μέσο οδηγό. Το 80% απάντησε καταφατικά. Πώς όμως μπορεί η πλειοψηφία να οδηγεί καλύτερα από τον μέσο οδηγό; Ομοίως, οι περισσότεροι επενδυτές νομίζουν ότι είναι καλύτεροι από τον μέσο επενδυτή και ότι μπορούν σχετικά εύκολα να κερδίσουν.
Μια παρτίδα στριφτό
Αλλες μελέτες έχουν δείξει ότι η στενοχώρια τού να χάσουμε π.χ. 10.000 ευρώ είναι δυο φορές μεγαλύτερη από τη χαρά του να κερδίσουμε το ίδιο ποσό. Αυτό δεν υπολογίστηκε προσαρμόζοντας αισθητήρες στα πορτοφόλια των ερωτηθέντων, αλλά τους ζητήθηκε να συμμετάσχουν σε ένα πείραμα κατά το οποίο θα έπαιζε ο καθένας τους μόνο μία ριξιά στριφτό και, αν έχανε, θα έπρεπε να δώσει 10.000 ευρώ. Στη συνέχεια ρωτήθηκαν πόσα χρήματα ζητούσαν να κερδίζει η νικηφόρα ριξιά ώστε να τολμήσουν να παίξουν το παιχνίδι αυτό. Η συνηθισμένη απάντηση: περίπου 20.000 ευρώ.
Η αποστροφή, επομένως, που παρουσιάζουν οι επενδυτές προς το χάσιμο, σε συνδυασμό με την τάση τους να κρατάνε για πολύ καιρό τις μετοχές που παρουσιάζουν απώλειες μέχρι αυτές να ανακάμψουν -έτσι ώστε να μη φανεί ότι έκαναν λάθος επιλογή- οδηγεί στο να ρευστοποιούν τις κερδοφόρες αντί των ζημιογόνων τοποθετήσεων. Εχει υπολογιστεί ότι οι καλές μετοχές που ρευστοποιούνται παρουσιάζουν μέσα στον επόμενο χρόνο αποδόσεις 3,8% μεγαλύτερες από αυτές των ζημιογόνων μετοχών που κρατούν.
Παρόλο που η επιστήμη των Συμπεριφορικών Χρηματοοικονομικών είναι σχετικά πρόσφατη -περίπου μια δεκαετία-, έχει εδραιωθεί στην ακαδημαϊκή κοινότητα και διδάσκεται στα καλά προγράμματα σπουδών. Σημαντικό γεγονός για την ανάδειξη του χώρου αποτελεί η απονομή, για το έτος 2002, του βραβείου Νόμπελ Οικονομίας στον Daniel Kahneman, για τη συμβολή του στα Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά.
Πέρα από το ακαδημαϊκό τους ενδιαφέρον, τα Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά χρησιμοποιούνται από τις μεγάλες εταιρείες επενδύσεων. Για παράδειγμα, η ABAMRO προσφέρει το αμοιβαίο κεφάλαιο «Star Behavioural Finance JapaFund» ενώ η JP MorgaChase Bank τα αμοιβαία «Behavioural Growth» και «Behavioural Value Fund». Επίσης, η MorgaStanley χορηγεί υποτροφίες για έρευνα πάνω στον χώρο των Συμπεριφορικών Χρηματοοικονομικών. Μάλιστα, δύο από τους διασημότερους ακαδημαϊκούς του χώρου, οι Αμερικανοί Russell Fuller και Richard Thaler, ίδρυσαν την εταιρεία επενδύσεων Fuller & Thaler Asset Management Inc. που διαχειρίζεται κεφάλαια ύψους 2,4 δισ. δολαρίων.
Η ψυχολογία του κοπαδιού
Γνωρίζοντας τα λάθη και τις συνήθειες των επενδυτών αποφεύγουμε την «ψυχολογία του κοπαδιού» και την εκμεταλλευόμαστε καταλλήλως. Αρκεί να αναρωτηθούμε τι σημαίνει η φράση «αυτήν την εποχή όλοι πουλάνε». Οταν όλοι πουλάνε, υπάρχουν αντίστοιχα και κάποιοι που αγοράζουν αυτές τις μετοχές. Μήπως ξέρουν κάτι που εμείς δεν ξέρουμε; Μήπως οι μετοχές αυτές δεν είναι τελικά τόσο άσχημη τοποθέτηση; Πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι βραχυπρόθεσμες διακυμάνσεις στις τιμές των μετοχών είναι περισσότερο αποτέλεσμα της ψυχολογίας των επενδυτών παρά αλλαγών στα θεμελιώδη στοιχεία των εταιρειών. Αυτός είναι και ο λόγος που πολλοί επενδυτές χάνουν. Ο Christopher Browne, διευθυντής σε μία εταιρεία διαχείρισης χαρτοφυλακίου στο Σαν Φρανσίσκο, άρχισε να ασχολείται με τα Συμπεριφορικά Χρηματοοικονομικά αφού συμμετείχε σε διάφορα συμβούλια εταιρειών επενδύσεων. «Είδα ανθρώπους να παίρνουν τελείως παράλογες αποφάσεις, βασιζόμενοι απλά και μόνο στην εντύπωση που είχαν για κάποιες μετοχές», λέει. Τώρα, ο Browne συνεργάζεται με το κέντρο έρευνας Συμπεριφορικών Χρηματοοικονομικών του Χάρβαρντ και δίνει συχνά διαλέξεις πάνω στο θέμα. Η συμβουλή του προς όλους τους επενδυτές που υποφέρουν από «ανθρώπινες αδυναμίες»: «Πριν κάνεις κάτι, περίμενε λίγες μέρες. Ρώτα τον εαυτό σου γιατί το κάνεις αυτό; Βασίζεται στη λογική; Ή μόνο στη διαίσθησή σου;»
Οσον αφορά το πείραμα με τις καραμέλες, αυτό έγινε πραγματικά από ψυχολόγους σε παιδιά νηπιαγωγείου, τα οποία και παρακολούθησαν, καθώς μεγάλωναν, για να μελετήσουν την εξέλιξή τους. Τα παιδιά που είχαν συγκρατηθεί για 10 λεπτά από το να φάνε την καραμέλα και που τελικά πήραν δύο, ήσαν γενικά περισσότερο ευτυχισμένα και επιτυχημένα στη ζωή τους. Τελικά, το να καταφέρουμε να κυριαρχήσουμε των συναισθημάτων μας, μπορεί να μας ανταμείψει.
(1) Οικονομολόγος, MSc Finance, Citi University.