Εδώ είμαστε πάλι, αγαπημένη μου Βέρα. Για την ακρίβεια, εδώ είμαι, έτοιμος να διαπράξω και πάλι (νομίζω για έκτη φορά σ’ αυτή τη στήλη) τη μικρή απάτη εις βάρος σου. Να σου υποβάλω, με το γνωστό στυλ δημοκρατικού πατερναλισμού (καθόλου δημοκρατικό, αλλά αποτελεί ένα παρηγορητικό πατρικό άλλοθι) τις απλές αλήθειες της ζωής (σου αποκρύπτω, βεβαίως, συστηματικά ότι η ζωή δεν έχει ούτε μια απλή αλήθεια, τουλάχιστον καμία που να έχω ανακαλύψει εγώ). Πρόκειται για απάτη, βεβαίως, το έχω ήδη ομολογήσει, αλλά δεν μπορώ να αντισταθώ στον πειρασμό να σου γράψω αυτά που γνωρίζω ότι προς το παρόν δεν μπορείς να διαβάσεις. Από του χρόνου θα έχω χάσει το προνόμιο να βρίσκομαι στο απυρόβλητο της κρίσης σου. Καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα έχεις μάθει να διαβάζεις, να κατανοείς και να απορρίπτεις. Την τρέμω την ώρα αυτή. Ισως είναι σκόπιμο να εξαφανίσω ότι σου έχω γράψει, πριν πέσουν στα χέρια σου. Ετσι, εκμεταλλεύομαι αυτή την πολυτέλεια που διαθέτω για τελευταία φορά, κι ας υποστώ την κριτική των φίλων μας.
Λοιπόν, Βέρα, καλωσόρισες στη ζούγκλα της γνώσης. Είναι μια σημαντική καμπή της ζωής η ένταξη στο σχολείο. Αντιλαμβάνομαι εδώ και καιρό τα κύματα δυσφορίας που εκπέμπεις κάθε φορά που γίνεται νύξη γι’ αυτό που πρόκειται ν’ αλλάξει στη ζωή σου σε μιαν εβδομάδα. «Ελα, μπαμπά τώρα, ας αλλάξουμε συζήτηση», είναι η συνήθης αντίδρασή σου. Ή «αχ! Οχι πάλι τα ίδια». Πάλι καλά, εσύ τουλάχιστον είσαι ψυλλιασμένη ότι η ένταξη στο σχολείο δεν είναι και είσοδος στον παράδεισο. Εμάς, μας πέταγαν ανυποψίαστους σε μιαν αποθήκη με πενήντα εξήντα τρομαγμένα, εκνευρισμένα, άφωνα ή κραυγάζοντα από το σοκ πλάσματα, κι αυτό ήταν. Επρεπε να επιβιώσουμε στη ζούγκλα της οργανωμένης γνώσης. Και για τη γενιά μου ήταν ζούγκλα πέραν πάσης αμφιβολίας, με τα άγρια θηρία της, τους κανιβαλισμούς της, τους Καιάδες της. Για τη δική σου τη γενιά, η ζούγκλα έχει υποστεί τις αλλεπάλληλες μεταλλάξεις των αλληλοκαταργούμενων μεταρρυθμίσεων, έχει αποκτήσει την πατίνα του εκσυγχρονισμού, έχει γίνει δηλαδή μια οργανωμένη αγορά της γνώσης. Αλλά, ως αγορά, παραμένει ζούγκλα.
Θα μου πεις, Βέρα: Γιατί ζούγκλα; Ισως έχει σχέση με το προπατορικό αμάρτημα. Ο παράδεισος παρείχε την ευτυχία της άγνοιας. Κανένα «γιατί», κανένα «πώς», κανένα «ποιος» δεν δηλητηρίαζε τον άδολο ανθρώπινο εγκέφαλο. Η σκληρή απάντηση στα δηλητηριώδη ερωτηματικά (μόρια, επιρρήματα, αντωνυμίες…) είναι η ζούγκλα. Η γνώση, σχεδόν ποτέ δεν αποτέλεσε αγαθό που κατανέμεται ομοιόμορφα και γενναιόδωρα. Ακολουθεί τις διχαστικές απολήξεις του καταμερισμού εργασίας. Οσοι προσπάθησαν να παραβούν τον κανόνα είχαν την τύχη του Προμηθέα: καρφωμένοι στον Καύκασο, εκτεθειμένοι στις επιθέσεις των ορνέων. Ακόμη και στην εποχή μας, που έπειτα από αιώνες αποκλεισμού της πλειοψηφίας των ανθρώπων από τη γνώση, έγινε δικαίωμα, υπάρχει πάντα ένα μέρος της, ένα κομμάτι της απαγορευμένο, που διατίθεται μόνο σαν εμπόρευμα.
Φυσικά, Βέρα, έχεις απόλυτο δίκιο. Η γνώση δεν έχει απαραίτητα μοναδική πηγή της το σχολείο. «Δεν μπορούμε να μάθουμε να διαβάζουμε, να γράφουμε και να μετράμε στο σπίτι;» αναρωτιέσαι αρκετές φορές. Να σου πω την αλήθεια, Βέρα, αν ήταν στο χέρι μου θα εξαγόραζα την ελευθερία σου με τους φόρους που έχω καταβάλει ως φορολογούμενος εδώ και μερικές δεκαετίες. Θα ζητούσα πίσω το μέρος τους που αναλογεί στην υποχρέωση της δημόσιας εκπαίδευσης και θα αναλάμβανα ιδιωτικά την εκπαίδευσή σου, όπως έκαναν οι παλιοί αστοί και αριστοκράτες, στην προ δημοσίας και υποχρεωτικής εκπαίδευσης εποχή. Ακούγεται υπερβολικά φιλελεύθερο αυτό για μένα, αλλά ο μέσος εχέφρων πολίτης που έχει υποστεί και υφίσταται την οδυνηρή εμπειρία της δημόσιας εκπαίδευσης εξωθείται στον φιλελευθερισμό, τουλάχιστον στο πεδίο αυτό, και ας βρίσκεται στον πολιτικό αντίποδα της σημερινής διακυβέρνησης. Αλλά, δυστυχώς, δεν υπάρχει η δυνατότητα αυτής της συναλλαγής και η περίφημη ιδιωτική εκπαίδευση δεν είναι η εναλλακτική λύση. Διαθέτει όλες τις αναπηρίες της δημόσιας και είναι κι ακριβή.
Ω, μην ανησυχείς. Θα μάθεις να διαβάζεις, να γράφεις, να προσθέτεις, να αφαιρείς. Το πιθανότερο είναι να εκπλαγείς με την ευκολία του πράγματος. Στη δωδεκάχρονη – τουλάχιστον- περιπέτεια που αρχίζει, θα αποκτήσεις όλες εκείνες τις γνώσεις, δεξιότητες, τις κλίσεις και ειδικεύσεις που θα σε μεταμορφώσουν σε μια παραγωγική μέλισσα του συστήματος. Σε καμιά δεκαριά χρόνια θα αρχίσεις να σκέφτεσαι τι επάγγελμα να διαλέξεις, η αγορά θα σου υποδείξει την επιλογή σου, και παρά τις αμφιβολίες που θα έχεις μέχρι τέλους για το αν διάλεξες σωστά είναι βέβαιο ότι το «αόρατο χέρι της αγοράς» (πάλι αυτό!) θα σε έχει οδηγήσει στο σωστό. Στο σωστό γι’ αυτήν. Είτε είσαι υψηλόβαθμο στέλεχος πολυεθνικής επιχείρησης είτε άνεργη πτυχιούχος δασκάλα, η αγορά σε χρειάζεται με μια από τις δύο ιδιότητες. Το εκπαιδευτικό σύστημα θα σου τα μάθει αυτά, του έχω εμπιστοσύνη στην ικανότητα παραγωγής μονοδιάστατων ανθρώπων.
Αλλά το σχολείο θα σου μάθει και άλλα πράγματα. Οπως την αυταξία της ιεραρχίας, αυτό που προς το παρόν αποτελεί πηγή της δυσφορίας σου («δεν μ’ αρέσουν οι πολλοί κανόνες, μπαμπά», οκέι, ούτε εμένα μ’ αρέσουν, αλλά πώς συμβαίνει και τους τηρώ με τόση ευλάβεια;). Αναρωτιέσαι συχνά, Βέρα, γιατί κάποιοι έχουν μεγαλύτερα και ωραιότερα σπίτια από το δικό μας, γιατί κάποιοι είναι πλούσιοι και εμείς φτωχοί («όχι φτωχοί, είμαστε μεσαίοι, μπαμπά», απαντάς παρηγορητικά). Το σχολείο θα σου μάθει την τάξη του κόσμου μας. Διαθέτει τον μηχανισμό των επιδόσεων. Σε κάθε σχολική αίθουσα θα υπάρχουν οι άριστοι, οι καλοί, οι μέτριοι και οι κακοί. Μοιραία, θα ενταχθείς και συ σε μια τάξη της τάξης σου. Δεν σου κρύβω ότι η γονεϊκή ματαιοδοξία μας δεν μας επιτρέπει να σε φανταζόμαστε παρά μόνο ανάμεσα στους άριστους. Συμβαίνει σε μας και τρία ακόμη εκατομμύρια ελληνικές οικογένειες. Αλλά δεν ξέρω πού θα σε βγάλει η αναμέτρησή σου με τον μηχανισμό της επιλογής. Ο χώρος των αρίστων είναι στενός.
Αφού αφομοιώσεις τον μηχανισμό της αξιοκρατίας, αργότερα θα ανακαλύψεις ότι η ιεραρχία της αξιοσύνης είναι μόνον η εικονική πραγματικότητα της τάξης του κόσμου. Οι άριστοι του σχολείου δεν είναι δεδομένο ότι θα αποτελέσουν τους αρίστους της κοινωνίας. Στην αριστοκρατία του πλούτου και της εξουσίας, αν και ζούμε το απόγειο του καπιταλισμού, παραμένουν ισχυρά τα κληρονομικά δικαιώματα της φεουδαρχίας. Οι βιομήχανοι γεννούν βιομηχανόπουλα, οι τραπεζίτες τραπεζιτόπουλα, οι βουλευτές βουλευτόπουλα, οι μεγαλοδημοσιογράφοι μεγαλοδημοσιογραφόπουλα. Εντάξει, είμαι λίγο απόλυτος, δεν συμβαίνει ακριβώς έτσι, δεν λείπουν οι μεταγραφές από τα κατώτερα κλιμάκια, η αλίευση δυνατών εγκεφάλων που οι υψηλές δεξιότητες και γνώσεις τους ανταλλάσσονται με ένα κομμάτι εξουσίας και πλούτου. Εχεις λοιπόν αυτή την ευκαιρία, να διεκδικήσεις το κομμάτι σου, συσσωρεύοντας όγκους ακατέργαστης ή κατεργασμένης γνώσης που θα σε κάνουν απαραίτητη.
Η άλλη εναλλακτική λύση είναι να επιβιώσεις στη ζούγκλα της γνώσης αφήνοντας τον νου σου ανοικτό σε κείνο το απαγορευμένο, εκτός εκπαιδευτικού συστήματος, κομμάτι της. Η οργανωμένη γνώση του σχολείου, η ανοργάνωτη άντι-γνώση της τηλεόρασης και των ΜΜΕ, αν τις χειριστείς σωστά, μπορούν να γίνουν το αντικλείδι στο αχανές σύμπαν της ανθρώπινης σκέψης. Να κόψεις και άλλους καρπούς από το απαγορευμένο δένδρο. Να απελευθερώσεις την κουλτούρα της σκέψης σου στη γοητεία της λογοτεχνίας, στην περιπέτεια της φιλοσοφίας, στη λάμψη της τέχνης, στα μυστικά της επιστήμης. Κανείς δεν θα μετρήσει τη επίδοσή σου στα πεδία αυτά, με κανέναν δεν θα ανταγωνιστείς για να τα κατακτήσεις. Είναι μια αναμέτρηση μόνο με τον εαυτό σου, όσο κι αν ακούγεται νιτσεϊκό αυτό. Αν σε παρηγορεί, κι ο Αϊνστάιν ήταν ένας μέτριος έως κακός μαθητής στο σχολείο, πριν αναμετρηθεί με τα όρια της σκέψης και της φαντασίας του. Οχι, δεν φτάνει μέχρι εκεί η ματαιοδοξία μου Βέρα, δεν σου απαιτώ να γίνεις Αϊνστάιν. Απλώς εξηγώ ότι τον Αϊνστάιν δεν θα τον γνωρίζαμε αν δεν είχε περάσει έστω από αυτή τη σύμβαση του εκπαιδευτικού συστήματος. Και σου ζητώ να νιώθεις άνετα στον ορίζοντα της γνώσης και στην επίγνωση της αγνοίας σου. Λοιπόν, Βέρα, καλό κολύμπι. Σου έχω εμπιστοσύνη. (Στον εαυτό μου, καμιά. Πώς θα καταπνίξω το μικρόβιο του ανταγωνισμού, το άγχος της επίδοσής σου, τη ματαιοδοξία του «άριστα»;)
Εν ολίγοις, φαντάσου τη γνώση ακριβώς σαν το βιβλικό μήλο της Εύας, μόνο που έχει παραχθεί με γενετικές παρεμβάσεις και πολλά ραντίσματα. Πλύνε καλά τη φλούδα, απόλαυσε τη σάρκα και τους χυμούς του, μη φας το κοτσάνι και φτύσε τα κουκούτσια.
Καλή όρεξη.