«Η απελευθέρωση έχει σαφώς επιφέρει ορισμένες βελτιώσεις απόδοσης στον ενεργειακό εφοδιασμό και αποφέρει οικονομίες στους πελάτες, ιδιαίτερα στην αρχική φάση» παρατηρεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στην τελευταία ετήσια έκθεσή της για τις αγορές ηλεκτρισμού και φυσικού αερίου στην Ενωση, η οποία δημοσιεύθηκε φέτος. Ωστόσο, συνεχίζει παρατηρώντας ότι «είναι σε μεγάλο βαθμό αμφίβολο κατά πόσον οι τιμές αερίου και ηλεκτρικής ενέργειας αποτελούν μάλλον προϊόν μιας αληθώς ανταγωνιστικής διαδικασίας, παρά το άμεσο αποτέλεσμα απόφασης των εταιρειών που διαθέτουν ισχύ στην αγορά».
Και αν υπάρχουν διάφορες δικαιολογίες, από τις τιμές του πετρελαίου και κατά συνέπεια του φυσικού αερίου, μέχρι τους περιορισμούς της περιβαλλοντικής νομοθεσίας, μια άλλη αιτία για την εικόνα της αγοράς στην Ευρώπη σήμερα παραμένει η «συνεχιζόμενη έλλειψη ανταγωνιστικής πίεσης»…
Ποια είναι όμως η πραγματική κατάσταση; Η έκθεση παρουσιάζει την αγορά ηλεκτρισμού σε μια σειρά χωρών για τις οποίες υπάρχει ολοκληρωμένη εικόνα, και στις περισσότερες περιπτώσεις η εικόνα αυτή δεν είναι ιδιαίτερα όμορφη…
Ελλάδα
Σοβαρά μειονεκτήματα, κυριαρχία της ΔΕΗ
Ως αγορά με «μειονεκτήματα» χαρακτηρίζει την ελληνική η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, επικαλούμενη την άποψη «των περισσοτέρων συμμετεχόντων» σημειώνοντας μεταξύ άλλων ότι οι μικροί προμηθευτές δυσκολεύονται ιδιαίτερα να αποσπάσουν μερίδιο αγοράς από τη ΔΕΗ. Η ΔΕΗ, παρατηρεί η Επιτροπή, κυριαρχεί πλήρως στην αγορά παράγοντας και διανέμοντας το 96% του ηλεκτρισμού ενώ εξακολουθεί να ελέγχει απολύτως τα δίκτυα μεταφοράς και διανομής. Η κυρίαρχη θέση της ΔΕΗ και η διατίμηση στις τελικές τιμές δημιουργούν «σημαντικά προβλήματα» και «ουσιαστικά διατηρούν χαμηλές τις οριακές τιμές με αποτέλεσμα οι νεοεισερχόμενες εταιρείες να δυσκολεύονται να καταθέσουν προσφορές που να καλύπτουν την επένδυση και το λειτουργικό κόστος τους.
Η Ρυθμιστική Αρχή αντιμετωπίζει, σημειώνει η Επιτροπή, με μεγάλο «σκεπτικισμό» το φαινόμενο αυτό και αναζητεί λύσης βασισμένες στην αγορά, ώστε να «τερματισθεί η χειραγώγηση των τιμών από τη ΔΕΗ», με τη μορφή κυρίως της θέσπισης κατωτάτων τιμών στη συνολική οριακή τιμή.
Παρατηρεί επίσης η Επιτροπή ότι αν και ήδη το 2001 εξεδόθησαν 21 άδειες παραγωγής, οι περισσότερες δεν έχουν ενεργοποιηθεί λόγω προβλημάτων στην εξασφάλιση χρηματοδότησης και την αδειοδότηση, ενώ αντικίνητρο χαρακτηρίζεται και το αποκλειστικό δικαίωμα της ΔΕΗ στην αξιοποίηση του λιγνίτη.
Σε ό,τι αφορά τη διανομή και τον διαχωρισμό της από την παραγωγή, η Επιτροπή παρατηρεί ότι η ΔΕΗ διατηρεί το 49% της εταιρείας διαχείρισης του δικτύου (HTSO), το προσωπικό της οποίας προέρχεται άλλωστε ως επί το πλείστον από αυτήν.
Γερμανία
Δεν αναπτύσσεται γνήσια ο ανταγωνισμός
Μεγάλος βαθμός καθετοποίησης μιας αγοράς που κυριαρχείται από μικρό αριθμό εταιρειών, που σε συνδυασμό με κορεσμό στις διασυνδέσεις με γειτονικές χώρες καθώς και συγκεκριμένα προβλήματα για την πρόσβαση στο δίκτυο, δεν επιτρέπουν την ανάπτυξη γνήσιου ανταγωνισμού και ορθώνουν εμπόδια στην είσοδο νέων εταιρειών. Το κύριο ίσως πρόβλημα που έχει εντοπισθεί για την είσοδο νέων εταιρειών στην αγορά ηλεκτρισμού είναι το πολύ υψηλό κόστος διασύνδεσής τους με το υφιστάμενο δίκτυο κι έτσι η παραγωγή παραμένει στα χέρια μικρού αριθμού εταιρειών, δημιουργώντας γνήσιο ζήτημα ανταγωνισμού.
Η αγορά λιανικής πάλι κυριαρχείται, στον βιομηχανικό τομέα, από τέσσερις μεγάλες εταιρείες, όμως το μερίδιό τους δεν υπερβαίνει πια το 50%. Στον οικιακό τομέα, στο τέλος του 2006 υπήρχαν τρεις εναλλακτικοί πάροχοι, όμως αναμενόταν η είσοδος και άλλων. Ωστόσο, προς το παρόν η Επιτροπή θεωρεί ότι ο ανταγωνισμός υπολείπεται ακόμα σαφώς εκείνου που υπάρχει για τους βιομηχανικούς πελάτες στον οποίο και επικεντρώνεται το ενδιαφέρον των εταιρειών παραγωγής και διανομής ρεύματος.
Γαλλία
Το άνοιγμα παραμένει θεωρητικό
Το άνοιγμα των αγορών «παραμένει θεωρητικό» στη Γαλλία, παρατηρεί η Επιτροπή. Στην αγορά κυριαρχεί η κρατική (σε ποσοστό 70%) Electricite de France (EDF) με μερίδιο αγοράς στην παραγωγή 87% και 95% στις πωλήσεις, με 150 εταιρείες να διαγκωνίζονται για το υπόλοιπο 5%. Σημαντικότατο πλεονέκτημα της EDF είναι και η πρόσβασή της στην πυρηνική ηλεκτροπαραγωγή με πολύ χαμηλό κόστος. Συνολικά στα μέσα του 2006, λιγότερο από 15% όσων είχαν το δικαίωμα (μη οικιακοί καταναλωτές) είχαν αλλάξει πάροχο, ενώ το μερίδιο ξένων εταιρειών στην αγορά δεν υπερβαίνει το 0,05% των συνολικών πελατών.
Η Επιτροπή σημειώνει ότι η αγορά ηλεκτρισμού όπως και φυσικού αερίου «υπερ-κυριαρχείται» από το δίδυμο EDF-GDF (Gaz de France) που ελέγχουν την παραγωγή-εισαγωγή και πώληση και σχεδόν το σύνολο των δικτύων τόσο μεταφοράς όσο και διανομής. Επιπλέον οι επτά μεγαλύτεροι καταναλωτές ηλεκτρικού έχουν συστήσει κοινοπραξία για την αγορά ρεύματος με μακροχρόνια συμβόλαια, κάτι που επίσης εγείρει ερωτήματα για τον ανταγωνισμό.
Ιταλία
Επιτυχημένο παράδειγμα προσέλκυσης εταιρειών
Η αγοράείναι μοιρασμένη σε δύο περίπου ίσα μέρη, την κλειστή, ρυθμισμένη αγορά που κυρίως απευθύνεται στα νοικοκυριά αλλά περιλαμβάνει και επιχειρήσεις που επέλεξαν να μην αλλάξουν προμηθευτή. Αυτή η κλειστή αγορά ελέγχεται από μια εταιρεία, την Enel, που διατηρεί μερίδιο αγοράς 85,5%. Ενα από τα μεγαλύτερα ίσως όπλα των εταιρειών που ήδη δραστηριοποιούνται στον τομέα, όπως και σε κάθε τομέα, είναι άλλωστε και η αναγνωρισιμότητα του σήματός τους, κάτι που έχει οδηγήσει την ιταλική ρυθμιστική αρχή στην εξέταση της δυνατότητας να «απελευθερώσει» και το σήμα. Σε κάθε περίπτωση, έχει διαπιστωθεί ότι οι νεοεισερχόμενες εταιρείες γενικά δεν ενδιαφέρονται για μικρούς οικιακούς ή και εταιρικούς πελάτες, όμως από την ίδια τη διάρθρωση της ιταλικής οικονομίας και τον γαλαξία των μικρομεσαίων επιχειρήσεων που συνθέτουν τη ραχοκοκαλιά της, ακριβώς αυτοί οι μικροί πελάτες αποτελούν τον κύριο όγκο της αγοράς.
Συνολικά, η Ιταλία χαρακτηρίζεται από τις υπηρεσίες της Επιτροπής ως ιδιαίτερα επιτυχημένο παράδειγμα προσέλκυσης νέων εταιρειών και θεωρείται «εξαιρετικά ελκυστικός» προορισμός για επενδύσεις.
Πορτογαλία
Πλήρης απελευθέρωση, δειλά βήματα
Η αγορά απελευθερώθηκε πλήρως, για οικιακούς και εταιρικούς καταναλωτές, ήδη από τις 4 Σεπτεμβρίου του 2006, όμως η χαμηλή τιμολογιακή πολιτική της δημόσιας επιχείρησης ηλεκτρισμού (EDP) οδήγησε σε αλλαγή προμηθευτή μόλις το 11% του ρεύματος, αλλά σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό μεμονωμένων καταναλωτών, ιδίως σε επίπεδο μικρομεσαίων επιχειρήσεων και νοικοκυριών.
Ετσι, σε επίπεδο μεγάλων, βιομηχανικών καταναλωτών, το 97% του ηλεκτρικού εξακολουθεί να παρέχεται από τη δημόσια επιχείρηση, σε τιμές χαμηλότερες εκείνων της αγοράς, καθιστώντας την είσοδο των νεοεισερχομένων εταιρειών στον τομέα ουσιαστικά αδύνατη, ενώ αντιθέτως στις μμε και τα νοικοκυριά τα αντίστοιχα ποσοστά είναι 37% και 61% αντίστοιχα. Κατόπιν αυτού, σε αντίθεση με άλλες χώρες, οι νεοεισερχόμενες εταιρείες επιδεικνύουν έντονο ενδιαφέρον για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις και τους οικιακούς καταναλωτές.
Ισπανία
Αυτοτελής αγορά με τέσσερις παίκτες
Η Ισπανία προχώρησε στην πλήρη απελευθέρωση της διανομής πριν από το όριο της 1ης Ιουλίου, όμως η εικόνα δεν είναι ευχάριστη. Με τέσσερις διαδικασίες παραπομπής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο (αριθμός «ρεκόρ» σημειώνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή), ελάχιστη πρόοδο στη μεταφορά των απαραίτητων οδηγιών στην εθνική νομοθεσία και μια εν πολλοίς ανίσχυρη Ρυθμιστική Αρχή, η Ισπανία διακρίνεται για ένα «κανονιστικό πλαίσιο που στην ουσία δεν επιτρέπει την ανάπτυξη αποτελεσματικού ανταγωνισμού». Η ισπανική αγορά είναι ουσιαστικά αυτοτελής λόγω των περιορισμένων διασυνδέσεων με τη Γαλλία και την Πορτογαλία και η αγορά κυριαρχείται από τέσσερις εταιρείες τόσο στην παραγωγή όσο και στη διανομή ρεύματος. Το ίδιο το δίκτυο διανομής ελέγχεται στο σύνολό του από την εταιρεία που συστήθηκε για τον σκοπό αυτό «Red Electrica», όμως από τις 325 εταιρείες διανομής που έχουν εγγραφεί, κυριαρχούν πλήρως οι ίδιες τέσσερις εταιρείες, Endesa, Iberdola, που μεταξύ τους ελέγχουν το 70% της παραγωγής, HidroCantabrico και Union Fenosa. Το κανονιστικό πλαίσιο δεν θεωρείται ικανό να επιτρέψει την «ορθή λειτουργία ανταγωνιστικής αγοράς», χαρακτηρίζεται δε από «μεγάλη αστάθεια», με τις αποφάσεις να ορίζονται κυρίως από βραχυπρόθεσμους πολιτικούς υπολογισμούς αν και γίνονται προσπάθειες αναμόρφωσής του.
Αυστρία
Επιδότηση των μεγάλων καταναλωτών
Η Αυστρία είναι χωρισμένη σε τρεις ζώνες, γεγονός «ατυχές» κατά την Επιτροπή και μάλλον «σχεδιασμένο αποκλειστικά για να αποτρέψει την ολοκλήρωση της αγοράς και τον ανταγωνισμό και όχι λόγω κάποιας γεωγραφικής επιταγής»… Επιπλέον ο ελλειμματικός διαχωρισμός παραγωγής-διανομής έχει αποτέλεσμα «τιμολογιακές αυξήσεις συχνά άνω του κόστους» για τους μικρούς καταναλωτές, οι οποίοι αντιμετωπίζουν σοβαρά εμπόδια στην αλλαγή προμηθευτή. Τελικά μάλλον επιδοτούν τους μεγάλους καταναλωτές, οι οποίοι αν και θα εύρισκαν πιο εύκολη την αλλαγή προμηθευτή, συγκρατούνται από το χαμηλό κόστος με το οποίο προμηθεύονται τώρα το ηλεκτρικό τους. Παντελής έλλειψη διαφάνειας χαρακτηρίζει την «ακατανόητη για τον απλό οικιακό καταναλωτή» τιμολογιακή πολιτική. Συνολικά, δε, κρίνεται ότι ο διαχωρισμός παραγωγής – διανομής, το κρίσιμο συστατικό στην αποτελεσματική απελευθέρωση της αγοράς, «δεν λειτουργεί» στην Αυστρία και αυτό με τη σειρά του αποτρέπει τις επενδύσεις τόσο εντός της χώρας όσο και στις υποδομές διασύνδεσής της με τις γειτονικές αγορές.
Λουξεμβούργο
Εθελοντικές συμφωνίες…
Οι οδηγίες της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρικού (και φυσικού αερίου) δεν έχουν εφαρμοσθεί και η ρυθμιστική αρχή δεν διαθέτει ούτε τις ελάχιστες απαιτούμενες αρμοδιότητες ή νομικές δυνατότητες διαχωρισμού της παραγωγής από τη μεταφορά και διανομή, ούτε κάποια αρμοδιότητα σε διασυνοριακά θέματα. Σε επίπεδο κατανάλωσης, η όποια απελευθέρωση έχει επιτευχθεί στην ουσία αφορά μόνο τους μεγάλους βιομηχανικούς πελάτες, «μικρό ποσοστό των οποίων έχει αλλάξει προμηθευτή» ενώ στις μικρομεσαίες επιχειρήσεις το αντίστοιχο ποσοστό είναι «αμελητέο», οι δε οικιακοί καταναλωτές δεν είχαν μέχρι τώρα δικαίωμα αλλαγής.
Ολλανδία
Μικρή διαφορά τιμών
Καλή λειτουργία του ανταγωνισμού, καθ’ όσον αφορά τους τελικούς χρήστες, διαπιστώνει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επισημαίνοντας τη σχετικά μικρή διαφορά τιμών χονδρικής και λιανικής. Το ενδιαφέρον είναι πως από τη μία πλευρά οι τιμές χονδρικής παραμένουν «πολύ υψηλές», λόγω της εξάρτησης της ηλεκτροπαραγωγής από το φυσικό αέριο και τις εισαγωγές, οι τιμές λιανικής που καταβάλλουν οι τελικοί καταναλωτές είναι σημαντικά χαμηλότερες από εκείνες που ισχύουν στο Βέλγιο ή τη Γερμανία, απόδειξη, όπως επισημαίνει η Επιτροπή, της πραγματικά αποτελεσματικής λειτουργίας μιας γνήσια ελεύθερης και ανταγωνιστικής αγοράς. Στα πρώτα βήματα της απελευθέρωσης και του διαχωρισμού της παραγωγής από τα δίκτυα σημειώθηκαν σοβαρότατα προβλήματα στην έκδοση των λογαριασμών.
Ιρλανδία
Ανοιγμα τον Ιούλιο
Η αγορά για τους οικιακούς καταναλωτές θα ανοίξει τον Ιούλιο αλλά για τους υπόλοιπους αυτό έχει ήδη επιτευχθεί. Η παραγωγή ελέγχεται σχεδόν στο σύνολό της από τον ιστορικό προμηθευτή, την ESB, η οποία είναι υποχρεωμένη να παρέχει σημαντικό ποσοστό της παραγωγής της σε άλλους προμηθευτές με ετήσιους πλειστηριασμούς. Αντίστοιχη είναι η εικόνα στη Βόρεια Ιρλανδία όπου κυριαρχεί η ιδιωτικοποιημένη ΝΙΕ, με αμφότερες τις εταιρείες να έχουν παρουσία στο άλλο τμήμα του νησιού. Μεταξύ τους, οι δύο εταιρείες κυριαρχούν στην αγορά. Υπάρχουν αντιστοίχως δύο ρυθμιστικές αρχές, όμως συνεργάζονται στενά και έχουν ικανοποιητικό επίπεδο αρμοδιοτήτων, πάντως εμπόδια παραμένουν στην αλλαγή προμηθευτή από μικρούς καταναλωτές.
Φινλανδία
Η αλλαγή προμηθευτή έφτασε το 50%
«Σχετικά καλή η κατάσταση στην αγορά χονδρικής, σοβαρά προβλήματα στην παραγωγή λόγω της κυρίαρχης θέσης των (δύο) μεγάλων εταιρειών, έλλειψη ανταγωνισμού στην αγορά λιανικής». Με αυτή την κατιούσα ικανοποίηση περιγράφει την αγορά της Φινλανδίας η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, παρά το ότι ο αριθμός των καταναλωτών, όλων των επιπέδων, που είτε έχουν αλλάξει προμηθευτή είτε έχουν επαναδιαπραγματευθεί τα συμβόλαιά τους είναι αρκετά υψηλός. Συνολικά υπολογίζεται ότι σε επίπεδο μικρομεσαίων επιχειρήσεων η επαναδιαπραγμάτευση υφιστάμενων συμβολαίων ή η αλλαγή προμηθευτή φθάνει το 50% των πελατών και το 82% της κατανάλωσης, ενώ στις πολύ μικρές επιχειρήσεις και τους οικιακούς καταναλωτές το ποσοστό (σε κατανάλωση) που έχει πράξει αναλόγως φθάνει το 30%.