Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχεδίασε την κατάργηση των κλειστών εθνικών αγορών ηλεκτρισμού οραματιζόμενη τη δημιουργία μιας ενιαίας και ανταγωνιστικής αγοράς. Το σύνολο των 15 τότε κρατών- μελών υιοθέτησε ένα μετριοπαθές σχέδιο, όπως αποτυπώθηκε στην Οδηγία 92/96 για τη μετάβασή τους από τις μονοπωλιακές κατά βάση αγορές στον ανταγωνισμό, το οποίο προέβλεπε σταδιακή απελευθέρωση των καταναλωτών σε σχέση με τον προμηθευτή τους ανά κατηγορία με βάση την κατανάλωση.
Ζητούμενο της απελευθέρωσης ήταν η δημιουργία εναλλακτικών προμηθευτών ρεύματος ώστε να δοθεί η δυνατότητα στους καταναλωτές να επιλέγουν τον προμηθευτή τους, μέσα από μία διαδικασία εξυγίανσης των εγχώριων αγορών με βασικό στοιχείο την αντανάκλαση του πραγματικού κόστους του παραγόμενου προϊόντος στην τελική τιμή πώλησης.
Το όλο εγχείρημα χαρακτηρίστηκε από την αρχή ιδιαίτερα φιλόδοξο, λόγω της ιδιαίτερης φύσης της αγοράς ηλεκτρισμού, στην οποία διαπραγματεύεται ένα προϊόν που δεν αποθηκεύεται και η μεταφορά του σε μεγάλες αποστάσεις δεν είναι ελκυστική λόγω απωλειών.
Ο Φεβρουάριος του 1999 αποτέλεσε το πρώτο ορόσημο στην πορεία απελευθέρωσης της ευρωπαϊκής αγοράς ηλεκτρισμού. Το στοίχημα που τέθηκε τότε για το κάθε κράτος -μέλος ήταν η απελευθέρωση των μεγάλων καταναλωτών ηλεκτρισμού, οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν ως επιλέγοντες πελάτες. O τομέας της ηλεκτροπαραγωγής έγινε αντικείμενο προσέλκυσης ιδιωτικών κεφαλαίων σε όλη την Ευρώπη. H διαδικασία της απελευθέρωσης ήταν ιδιαίτερα δυναμική στις περισσότερες χώρες της E.E. με αποτέλεσμα οι αρχικά μετριοπαθείς σχεδιασμοί να επαναπροσδιοριστούν στη βάση της γρηγορότερης μετάβασης για το σύνολο της αγοράς με τελευταίο ορόσημο για τους οικιακούς καταναλωτές την 1η Ιουλίου 2007.
Στην Ελλάδα ο δείκτης αυτός είναι μηδενικός. H χώρα μας ξεκίνησε το εγχείρημα της απελευθέρωσης με καθυστέρηση δύο χρόνων (Φεβρουάριος 2001) έχοντας πετύχει τη δυνατότητα σχετικής εξαίρεσης που έδινε η ευρωπαϊκή οδηγία. Από το 2001 και μετά η όλη προσπάθεια εγκλωβίστηκε σε ένα φαύλο κύκλο συζητήσεων μεταξύ αρμόδιων κυβερνητικών παραγόντων και ενδιαφερόμενων επενδυτών για τη δημιουργία καταρχήν ευνοϊκού πλαισίου προσέλκυσης επενδύσεων. Οι επενδυτές που εμφανίστηκαν να ενδιαφέρονται για δραστηριοποίηση στην παραγωγή, στην πορεία διαπίστωσαν ότι δεν μπορούν να ανταγωνιστούν την ισχυρή -εκείνη την περίοδο ΔΕΗ- και έθεσαν στις αρμόδιες αρχές αιτήματα για κίνητρα.
Οι συζητήσεις κράτησαν πάνω από τέσσερα χρόνια και σε όλο αυτό το διάστημα παρέμεινε μετέωρο ένα από τα βασικότερα θέματα, της ενίσχυσης του ηλεκτρικού συστήματος με νέα παραγωγή.
Οι αρμόδιοι κατέληξαν και θεσμοθέτησαν σχετικά με το νόμο πλαίσιο για την αγορά ηλεκτρισμού ότι για τις ανάγκες του συστήματος χρειάζονται νέα ισχύς 900 MW η οποία θα παραχθεί από ιδιώτες μέχρι το 2009, τα οποία μάλιστα ανέλαβε ο ΔΕΣΜΗΕ να επιδοτήσει για την κατασκευή τους και 1600 MW αντικατάσταση ισχύος από τις παλαιές μονάδες της ΔΕΗ με νέες πιο αξιόπιστες, αποδοτικές και οικονομικές. Τέσσερα χρόνια μετά, η μοναδική παραγωγή από ιδιώτες ήταν 400 MW από τη μονάδα των ΕΛΠΕ στη Θεσσαλονίκη που κατασκευάστηκαν και λειτουργούν εκτός του πλαισίου για επιδότηση, ενώ από τα 1600 MW που η ΔΕΗ θα έπρεπε να αντικαταστήσει δεν έχει αντικατασταθεί ούτε ένα.
Για τα 900 MW που αναμένεται να κατασκευάσουν ιδιώτες, δόθηκε παράταση μέχρι το 2011 και κατανεμήθηκαν σε τρεις μονάδες συνδυασμένου κύκλου φυσικού αερίου για να δημοπρατηθούν σε αντίστοιχους διαδοχικούς διαγωνισμούς. O πρώτος βρίσκεται εδώ και τρεις μήνες στο στάδιο της αξιολόγησης των τελικών προσφορών και άλλοι δύο αναμένονται για το τέλος του έτους και την Ανοιξη του επόμενου αντίστοιχα.
Ο δρόμος προς την απελευθέρωση της ηλεκτροπαραγωγής λειτούργησε μέχρι στιγμής εις βάρος της επάρκειας της χώρας σε ηλεκτρισμό κάτι που έγινε εμφανές και στους καταναλωτές τις προηγούμενες ημέρες με τις εκτεταμένες διακοπές ρεύματος, αλλά και της ΔΕΗ που επωμίστηκε όλες τις στρεβλώσεις της ημιαπελευθερωμένης αγοράς.
Στην ημιαπελευθερωμένη αυτή αγορά λειτουργούν σήμερα δύο ιδιωτικές μονάδες, μία των ΕΛΠΕ στη Θεσσαλονίκη 400 MW και μία της TEPNA στη Βοιωτία 160 MW και ένας μικρός αριθμός χονδρεμπόρων που εισάγουν περιορισμένες ποσότητες ρεύματος από τα βόρεια σύνορα. Ακόμη όμως και αυτή δεν προμηθεύουν άμεσα κάποιο μεγάλο καταναλωτή, αλλά πουλάνε στο σύστημα (Διαχειριστή Συστήματος ) στο οποίο μοναδικός αγοραστής είναι η ΔΕΗ.
Σύμφωνα με τα στοιχεία της PAE, από τις συνολικά 50 TWh που πωλήθηκαν σε τελικούς καταναλωτές το 2006, μόλις 0,15 TWh πωλήθηκαν από προμηθευτές πέραν της ΔΕΗ και από τις περίπου 55 TWh που παρήχθησαν, οι 50,5 παρήχθησαν ή εισήχθησαν από τη ΔΕΗ, οι 1,6 TWh από τα ΕΛΠΕ και τη μονάδα της TEPNA, 2,5 TWh εισήχθησαν στο σύστημα από εισαγωγείς και 1,1 TWh από ανανεώσιμες πηγές.
Από τα στοιχεία προκύπτει ότι η ΔΕΗ είναι ο απόλυτος κυρίαρχος της ηλεκτρικής ενέργειας και θα είναι για πολύ διάστημα ακόμη.
Για την Ελλάδα, το δικαίωμα επιλογής των οικιακών καταναλωτών να επιλέγουν τον προμηθευτή τους από 1ης Ιουλίου θα παραμείνει στα χαρτιά, όπως συμβαίνει με τους βιομηχανικούς πελάτες, που θεσμικά έχουν το δικαίωμα αυτό από τον Ιούλιο του 2003. Πέραν της βασικής προϋπόθεσης ύπαρξης εναλλακτικών προμηθευτών που δεν υφίσταται, υπάρχουν και θεσμικά άλυτα προβλήματα. Από τεχνικής πλευράς, εκκρεμεί από τη PAE η έκδοση Κώδικα Διαχείρισης Δικτύου Διανομής, αλλά και τροποποίηση του Εγχειριδίου Διαχείρισης Μετρήσεων και Περιοδικής Εκκαθάρισης Προμηθευτών Δικτύου, το οποίο ορίζει όλα τα θέματα που σχετίζονται με την προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας. Εκκρεμεί επίσης η απόφαση για τις χρεώσεις των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και δικτύων που σήμερα παρέχει και χρεώνεται μόνο η ΔΕΗ ώστε το κόστος να επιμεριστεί σε όλους τους προμηθευτές πελατών χαμηλής τάσης.
Θα πρέπει να υλοποιηθούν όλα τα παραπάνω για να μπορεί η ΔΕΗ να δέχεται δηλώσεις αλλαγής προμηθευτή από τους οικιακούς καταναλωτές. H ενεργοποίηση των δηλώσεων αυτών προβλέπεται ότι θα μπορεί να γίνει, σύμφωνα με τον πρόεδρο της PAE M. Καραμανή, μετά το καλοκαίρι του 2007.
O ίδιος, παραδέχεται ωστόσο, ότι η ύπαρξη και μόνο του θεσμικού πλαισίου, δεν αρκεί από μόνη της προκειμένου να έχουν τη δυνατότητα αλλά και κίνητρα οι οικιακοί όπως και οι λοιποί καταναλωτές για να αλλάξουν προμηθευτή.
«Η αλλαγή προμηθευτή έχει νόημα και θα συμβεί μόνο όταν ο καταναλωτής μπορεί να έχει και πρακτικά αποτελέσματα από την αλλαγή αυτή, δηλαδή θα μπορεί να βρίσκει συμφέρουσες τιμές και όρους προμήθειας από αυτές της ΔΕΗ», τονίζει ο κ. Καραμανής και συμπληρώνει «για να είναι δυνατή αλλά και αποδοτική η επιλογή προμηθευτή, σε μακροχρόνια βάση, είναι αναγκαία η ανάπτυξη του ανταγωνισμού στη χονδεμπορική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας και κυρίως η άρση των όποιων στρεβλώσεων παρεμποδίζουν αυτή τη στιγμή τις προσπάθειες που γίνονται προς αυτή την κατεύθυνση».