Η παγκόσμια οικονομική κρίση μας χτύπησε την πόρτα καθυστερημένα -το 2009- και μια σχετικά ήπια ύφεση (πτώση ΑΕΠ κατά περίπου 2 δισ. ευρώ) συνοδεύτηκε από δραματική πτώση των εσόδων του κράτους, περίπου κατά 10 δισ. ευρώ. Το φαινόμενο αυτό υπογράμμισε την έκταση της φοροδιαφυγής και το περιορισμένο μέγεθος της φορολογητέας ύλης στην Ελλάδα. Σύμφωνα με μελέτη της McKinsey & Company για τους άμεσους φόρους και βάσει των δηλωθέντων εισοδημάτων του 2008, η κύρια εστία φοροδιαφυγής που αντιστοιχεί σε 5-10 δισ. ευρώ ετησίως, εντοπίζεται στον φόρο εισοδήματος μη-μισθωτών φυσικών προσώπων (π.χ., ελεύθεροι επαγγελματίες και άλλοι εισοδηματίες). Σε σύγκριση με άλλες χώρες, αυτοί φαίνεται να δηλώνουν έως και 50 δισ. ευρώ χαμηλότερο συνολικά εισόδημα από αυτό που θα ήταν αναμενόμενο με βάση το πλήθος τους και το μέγεθος της ελληνικής οικονομίας. Η φοροδιαφυγή από εταιρικά κέρδη υπολογίζεται σε επιπλέον 3-4 δισ. ευρώ, ενώ η αθροιστική επίπτωση των δύο αυτών φαινομένων στις εισπράξεις ΦΠΑ υπολογίζεται σε άλλα 5-8 δισ. ευρώ. Τα ποσά αυτά είναι εντυπωσιακά υψηλά για το μέγεθος της ελληνικής οικονομίας. Είναι προφανές ότι, με την ύφεση σαφώς εντονότερη στο προσεχές διάστημα και εν όψει σημαντικότατης μείωσης στην κατανάλωση νοικοκυριών και επιχειρήσεων, η ανάκαμψη των κρατικών εσόδων αναδεικνύεται στο πιο σημαντικό «στοίχημα» της δημοσιονομικής προσαρμογής.
Το υπουργείο Οικονομικών έχει ήδη ξεκινήσει σειρά ελέγχων συγκεκριμένων κατηγοριών φορολογουμένων βάσει διασταύρωσης στοιχείων. Αν και αυτοί οι εκ των υστέρων έλεγχοι είναι αναγκαίοι, η διεθνής εμπειρία καταδεικνύει ότι περιορίζουν το φορολογικό έλλειμμα το πολύ κατά 2-3%. Η φοροεισπρακτική αποτελεσματικότητα διασφαλίζεται κυρίως στο στάδιο της βεβαίωσης των φόρων μετά τη δήλωση.
Οι πλέον αποτελεσματικές φορολογικές υπηρεσίες διεθνώς βεβαιώνουν κατ’ αρχήν την αξιοπιστία των δηλώσεων με σχεδόν αυτόματο τρόπο. Σε πολλές χώρες γίνεται κατηγοριοποίηση των δηλώσεων βάσει «επικινδυνότητας», ή αλλιώς της πιθανότητας η δήλωση να αποδειχθεί ψευδής. Για παράδειγμα, είναι πολύ διαφορετικός ο χαρακτηρισμός μιας δήλωσης ενός επαγγελματία που παρουσιάζει διαρκώς μηδαμινά έσοδα σε σχέση με τη δήλωση ενός άλλου που εμφάνισε μειωμένα έσοδα περιστασιακά για μία χρονιά. Πρόσφατο νομοθετικό διάταγμα στην Ιταλία -μια χώρα με εξίσου εκτεταμένη φοροδιαφυγή- προβλέπει τον υποχρεωτικό έλεγχο εταιρειών που δηλώνουν ζημίες για δεύτερη συνεχόμενη χρονιά.
Η κατηγοριοποίηση των δηλώσεων σε «ομάδες κινδύνου» είναι εφικτή με μια βάση δεδομένων που συγκεντρώνει όλη τη σχετική πληροφορία ανά φορολογούμενο (όπως π.χ. το σύστημα TAXIS). Η αξιοποίηση άλλων πληροφοριών, όπως για παράδειγμα τα στοιχεία καταβολής φόρων στους τόκους καταθέσεων, είναι επίσης πολύ χρήσιμη και εφικτή. Δημιουργείται έτσι ένα στατιστικό εργαλείο που κατηγοριοποιεί τις δηλώσεις τη στιγμή που κατατίθενται. Η κατηγοριοποίηση μπορεί σε πρώτη φάση να βασίζεται σε απλούς κανόνες και λιγότερες παραμέτρους (π.χ. σύγκριση δηλωθέντος εισοδήματος με μέσο όρο ιδίου επαγγέλματος ή περιοχής) και να εξελιχθεί σταδιακά. Σε κάθε περίπτωση, η κατηγοριοποίηση είναι απαραίτητη, προκειμένου να δοθεί προτεραιότητα ελέγχου σε συγκεκριμένες περιπτώσεις «υψηλού κινδύνου», δεδομένων και των περιορισμένων πόρων του ελεγκτικού μηχανισμού.
Οσο, λοιπόν, κι αν είναι χρήσιμος -εισπρακτικά και επικοινωνιακά- ο εντοπισμός λίγων «επώνυμων» περιπτώσεων κραυγαλέας φοροδιαφυγής, το στοίχημα των 10 δισ. ευρώ θα κερδηθεί μόνο μ’ έναν αξιόπιστο μηχανισμό μαζικής βεβαίωσης των φορολογικών δηλώσεων και προσδιορισμού των «ύποπτων» περιπτώσεων στο σύνολο της φορολογητέας ύλης. Τόσο γι’ αυτό, όσο και για τα άλλα στοιχήματα της ελληνικής οικονομίας, οι λύσεις υπάρχουν και έχουν εφαρμοστεί επιτυχημένα.
* Partner και Associate Partner αντίστοιχα της McKinsey & Company