Τον Σεπτέμβριο του 1992, 20 χρόνια πριν, ψηφίζεται από τη Βουλή ο νόμος 2084/92 που αφορά την ασφαλιστική μεταρρύθμιση. Βασικές του προβλέψεις αφενός η σταδιακή αύξηση των ορίων ηλικίας των ήδη ασφαλισμένων σε βάθος χρόνου και αφετέρου η ριζική αλλαγή των παραμέτρων συνταξιοδότησης και της χρηματοδότησης του συστήματος για τους μελλοντικούς ασφαλισμένους, αυτούς που θα εντάσσονταν στην αγορά εργασίας για πρώτη φορά από 1.1.1993.
Στον ίδιο νόμο, για πρώτη φορά, προβλεπόταν η υποχρέωση για τη διενέργεια αναλογιστικών μελετών με αντικείμενο τον έλεγχο της βιωσιμότητας των Ταμείων. Οι μελέτες έδειξαν τα προβλήματα. Χαμηλή αποθεματοποίηση των Ταμείων, παροχές που το ύψος τους δεν στηριζόταν σε αντίστοιχους πόρους, αποφάσεις των διοικήσεων για αυξήσεις παροχών ή αλλαγές στις προϋποθέσεις χορήγησής τους χωρίς προηγούμενο έλεγχο της αντοχής των Ταμείων, υψηλός βαθμός εξάρτησης, για πολλά Ταμεία, από «κοινωνικούς πόρους» δηλαδή πόρους που επιβάρυναν την κοινωνία και όχι το σύστημα τριμερούς χρηματοδότησης και τέλος σημαντική επιβάρυνση των μελλοντικών ασφαλισμένων με δικαίωμα σε χαμηλότερες παροχές και υποχρέωση για υψηλότερες εισφορές. Δυστυχώς, τα αποτελέσματα των μελετών ελάχιστα ή καθόλου ελήφθησαν υπόψη στον παραπέρα σχεδιασμό. Κατά συνέπεια, μια πραγματική ευκαιρία αποτύπωσης της πραγματικής κατάστασης του συστήματος, σε πολύ καλύτερες εποχές από τη σημερινή, πήγε χαμένη και δεν οδήγησε έγκαιρα στη λήψη σοβαρών μέτρων.
Ακολούθησε μια σειρά από άλλους νόμους και μεταρρυθμίσεις, έχοντας κοινό παρονομαστή τη θεραπεία βραχυπρόθεσμων προβλημάτων του συστήματος. Βασική και πραγματική μεταρρυθμιστική πρόθεση υπήρξε με την ψήφιση του Νόμου 3029/2002 για τα επαγγελματικά Ταμεία, η υιοθέτηση όμως ασφυκτικά περιοριστικών παραμέτρων για τη σύστασή τους και τη λειτουργία τους και η πλήρης άρνηση των εκάστοτε πολιτικών ηγεσιών του υπουργείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων να αντλήσουν αντίστοιχη εμπειρία από χώρες με μεγάλη ιστορία στον θεσμό, ουσιαστικά ακύρωσαν την προσπάθεια, με αποτέλεσμα να είναι σήμερα λιγότερα από 10 όσα τέτοια Ταμεία λειτουργούν.
Στρατηγικό λάθος όλων των παρεμβάσεων στο σύστημα συνταξιοδότησης ήταν ότι αρνήθηκαν να αντιμετωπίσουν το ζήτημα συνολικά και επέλεξαν να ασχοληθούν μόνο με το τμήμα εκείνο που αφορά την παροχή εισοδήματος από τα κρατικά Ταμεία, δηλαδή από το δημόσιο σύστημα ασφάλισης. Με άλλα λόγια, δεν τέθηκε ποτέ προς συζήτηση το ουσιαστικό ζήτημα της συνταξιοδότησης ενός ατόμου που είναι συνώνυμο με την απάντηση στο πρόβλημα «πώς δημιουργούμε τις προϋποθέσεις να υπάρχει επαρκές εισόδημα στα μετά την εργασία χρόνια», δηλαδή πώς φροντίζουμε να συνεργαστούν μεταξύ τους όλες οι πηγές που μπορούν να συμμετέχουν στο συνταξιοδοτικό συνολικό εισόδημα του πολίτη. Και αυτό έγινε σε πλήρη διάσταση των όσων έχουν συμβεί τα τελευταία 30 χρόνια σε πολλές χώρες, ευρωπαϊκές και μη, όπου οι μεταρρυθμίσεις στα ασφαλιστικά συστήματα συνδύασαν τις δυνατότητες χρηματοδότησης των κρατικών με ιδιωτικά σχήματα, κυρίως μέσα από την επαγγελματική συμπληρωματική ασφάλιση αλλά και ιδιωτική αποταμίευση για τη συνταξιοδότηση.
Στην Ελλάδα, οι εκάστοτε κυβερνήσεις έκριναν ότι υποχρέωσή τους είναι μόνο ό,τι προέρχεται από το κρατικό σύστημα ασφάλισης και όχι η δημιουργία ενός θεσμικού πλαισίου που θα έβλεπε συνολικά το πρόβλημα. Πολλές φωνές ειδικών τα τελευταία 20 χρόνια και πολλές συγκριτικές μελέτες σε σχέση με το τι συμβαίνει αλλού, όπου το κράτος θέτει τις προϋποθέσεις με στόχο να υπάρξει κίνητρο στον πολίτη για τη συνταξιοδοτική αποταμίευση και την αύξηση του εισοδήματος μετά την εργασία, έβρισκαν αντίπαλες φωνές λαϊκισμού και κορώνες που ήταν αντίθετες γιατί έτσι δήθεν προστάτευαν το «δημόσιο και καθολικό σύστημα ασφάλισης».
Βεβαίως, κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει το μέγεθος της σημερινής κρίσης που έχει δραματικές επιπτώσεις στο σύστημα ασφάλισης. Συρρίκνωση των αποθεματικών λόγω «κουρέματος» των ομολόγων του Ελληνικού Δημοσίου, μεγάλη μείωση των εσόδων από αξιοποίηση της σημαντικής ακίνητης περιουσίας, αύξηση της ανασφάλιστης εργασίας που αφαιρεί πόρους από το σύστημα, τεράστια αύξηση της ανεργίας και ειδικά των νέων που μειώνει σοβαρά τη διάρκεια του εργασιακού βίου και άρα τις εισφορές, εισφοροδιαφυγή ως αποτέλεσμα της ύφεσης ενώ δεν πρέπει να περνάει απαρατήρητη και η σταδιακή και συνεχής αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης που μεγαλώνει τη διάρκεια χρήσης των παροχών σύνταξης. Ολα αυτά, και μερικά ακόμα, έχουν δημιουργήσει μια εκρηκτική κατάσταση στο σύστημα ασφάλισης. Το γεγονός ότι κανείς σχεδόν δεν μιλάει γι’ αυτό, οφείλεται μάλλον στο ότι έχει αναδειχθεί σε καίριο ζήτημα η πληρωμή των συντάξεων του «επόμενου μήνα» που δεν επιτρέπει να δει κανείς πιο μακριά.
Λύσεις υπάρχουν; Η αλήθεια είναι ότι στη σημερινή κατάσταση της βαθιάς ύφεσης, οι λύσεις είναι πολύ δύσκολες. Ο περιορισμός του επιπέδου των συντάξεων, όπως έχει ήδη γίνει τα τελευταία χρόνια και συνεχίζεται, για να βρεθούν οι απαιτούμενες μειώσεις των δημοσίων δαπανών, είναι μια λύση ανάγκης που δυστυχώς δημιουργεί έντονες πιέσεις και σε αυτούς που ήδη συνταξιοδοτούνται και σε αυτούς που είναι σχετικά κοντά στη συνταξιοδότηση και δεν έχουν χρόνο να αναζητήσουν συμπληρωματικές λύσεις. Μελέτες της τελευταίας 20ετίας σε όλο τον κόσμο έχουν δείξει ότι υπάρχει μια ευθεία σχέση μεταξύ φτώχειας και ηλικίας, δηλαδή το φαινόμενο φτώχεια αυξάνεται όσο αυξάνεται και η ηλικία. Αυτό γίνεται πολύ περισσότερο σοβαρό, αν αναλογιστεί κανείς ότι το τμήμα του πληθυσμού που ξεπερνά το όριο των 65 ετών συνεχώς αυξάνεται με βάση τις τάσεις της δημογραφίας, που με τη σειρά του σημαίνει ότι η φτώχεια θα αφορά ένα συνεχώς αυξανόμενο τμήμα του πληθυσμού με δεδομένα και τα προβλήματα χρηματοδότησης των συντάξεων. Σε περιβάλλον δε ανάγκης για δημοσιονομική πειθαρχία, η αύξηση του προϋπολογισμού για καταβολή συντάξεων θα πρέπει να θεωρείται μη εφαρμόσιμη, εκτός των άλλων γιατί θα επέφερε και αύξηση των εισφορών ή της φορολογίας που απλά θα ήταν καταστροφικές για την οικονομία.
Η συνέπεια από αυτό το μείγμα δυσκολιών και προβλημάτων, είναι ότι το «συνταξιοδοτικό εισόδημα» πρέπει να τροφοδοτηθεί και με άλλους τρόπους. Οποιοι και αν είναι οι τρόποι αυτοί ή τα μέσα, βασική προϋπόθεση είναι να πειστεί ο πολίτης ότι στην απόκτηση μελλοντικού εισοδήματος που θα προστίθεται στην κρατική σύνταξη, τεράστια σημασία έχει η δική του ατομική ή συλλογική πρωτοβουλία, η οποία πρέπει να οργανωθεί και να λειτουργήσει μακροχρόνια. Σε κάποιες χώρες για τους νέους ασφαλισμένους έχει νομοθετηθεί υποχρεωτική ατομική αποταμίευση.
Για να πειστεί ο πολίτης πρέπει να του δοθούν κίνητρα που να αυξάνουν την τάση για μακροχρόνια αποταμίευση. Οπως γίνεται και σε άλλες πολλές χώρες, η συμμετοχή σε κατάλληλα μέσα αποταμίευσης που έχουν στόχο το συνταξιοδοτικό εισόδημα, υποδέχεται φορολογικά κίνητρα που το ύψος τους και ο τρόπος εφαρμογής τους ποικίλλουν από χώρα σε χώρα. Ακόμα και στην παρούσα σκληρή δημοσιονομική πραγματικότητα, θα μπορούσαν έστω και μικρού επιπέδου κίνητρα να υιοθετηθούν και στην Ελλάδα. Η αποποίηση ενός πολύ μικρού μέρους των τρεχόντων φορολογικών εσόδων λόγω του κόστους των κινήτρων θα δημιουργούσε μια μαζική τάση για αύξηση του ρυθμού της αποταμίευσης, η οποία ακριβώς επειδή θα είναι συστηματική και μακροχρόνια θα συνέβαλε με την επιστροφή της ως ρευστότητα στην αγορά αλλά και στην αύξηση των επενδύσεων με προφανή τα οφέλη για το σύνολο της οικονομίας.
Κάποιοι ίσως σπεύσουν να επικρίνουν αυτές τις απόψεις, είτε γιατί διαφωνούν με τη στρατηγική που ορίζουν είτε γιατί τις θεωρούν μη εφαρμόσιμες στις σημερινές συνθήκες. Θα πρέπει, όμως, ταυτόχρονα να είναι σε θέση να προτείνουν διαφορετικές ρεαλιστικές εναλλακτικές για το πώς στην Ελλάδα θα εξασφαλίσουμε ένα επαρκές επίπεδο ζωής στη συνταξιοδότηση για τους πολίτες της. Διαφορετικά θα συνεχίζεται, φοβάμαι για πάντα, η επανάληψη της έκφρασης «αξιοπρεπής ζωή για τους απόμαχους της εργασίας» με τον πήχυ αυτής της αξιοπρέπειας συνεχώς να χαμηλώνει.
* Γενικός διευθυντής στη Λιανική Τραπεζική και στη Μονάδα Επιχειρηματικής Ανάπτυξης, Μάρκετινγκ και Εταιρικής Επικοινωνίας της Εμπορικής Τράπεζας.