Στο άρθρο αυτό εστιάζουμε στη σχέση ατόμου – γραφειοκρατικού οργανισμού, για να φωτίσουμε ορισμένες κρυφές πτυχές ενός προβλήματος που για δεκαετίες ταλανίζει το πολιτικό σύστημα διακυβέρνησης της χώρας. Η γραφειοκρατία (bureaucracy) αποτελεί βασικό εργαλείο διαχείρισης και ρύθμισης σχέσεων στο κοινωνικό και οικονομικό πεδίο. Υπό αυτή την έννοια, ο όρος αναφέρεται στη συστηματική, βάσει προσδιορισμένων τυπικών διαδικασιών και κανόνων, διοίκηση και διακυβέρνηση. Κύριες μορφές γραφειοκρατικής οργάνωσης, πέραν των ιδιωτικών επιχειρήσεων, είναι οι διάφορες οντότητες κρατικής ή οιονεί κρατικής εξουσίας (υπουργεία και δημόσια διοίκηση, διάφορες δημόσιες εποπτικές αρχές, Δικαιοσύνη κ.λπ.).
Βασική προϋπόθεση επιτυχίας κάθε γραφειοκρατικού οργανισμού είναι ότι το άτομο (και ιδιαίτερα το ηγετικό στέλεχος) επιλέγεται με βάση την ικανότητα επιτέλεσης του ρόλου που επίσημα αναλαμβάνει και, συνεπώς, δεν εισέρχεται στον οργανισμό με την ολότητα των συστατικών στοιχείων της (πολύπλοκης) προσωπικότητάς του. Με απλά λόγια, η πρόσληψη – ανάληψη θέσης πρέπει να γίνεται με αξιοκρατικά κριτήρια, όπως εκπαίδευση, εμπειρία, επιτεύγματα, προσωπικά χαρίσματα και δεξιότητες, και όχι με βάση προσωπικές διασυνδέσεις, οικογενειακές ή πολιτικές (συντεχνιακές, πελατειακές) σχέσεις, ιδεολογικές ή ιδεοληπτικές προδιαθέσεις και τοποθετήσεις.
Η επιτυχής λειτουργία ενός γραφειοκρατικού οργανισμού προϋποθέτει, αφενός μεν, τη βούληση εκ μέρους του οργανισμού να εφαρμόσει τα ενδεδειγμένα κριτήρια επιλογής, αφετέρου δε, την ικανότητα του ατόμου να δρα εντός του οργανισμού στη βάση επαρκώς καθορισμένων ορίων. Η διπλή αυτή προϋπόθεση σχετίζεται με τη διάκριση της ατομικής από την κοινωνική ζωή και του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο. H διάκριση αυτή βέβαια απαιτεί τη διαμόρφωση ενδεδειγμένων διοικητικών δομών και σχημάτων και, κυρίως, προϋποθέτει την κατάλληλη πολιτισμική διεργασία συγκρότησης του εαυτού (προσωπικότητα), με τρόπο που να καθιστά το άτομο ικανό να διακρίνει μεταξύ των απαιτήσεων του ρόλου που αναλαμβάνει και των προσωπικών του σχέσεων, δεσμεύσεων, προτιμήσεων κ.λπ.
Στις δυτικές κοινωνίες, ο εν λόγω διαχωρισμός έχει καλλιεργηθεί τους τελευταίους δύο αιώνες κινητοποιώντας μια σειρά από εργαλεία, π.χ. εκπαίδευση, κανόνες δεοντολογίας, πρότυπα συμπεριφοράς, πρακτικές, νομικό πλαίσιο, ελεγκτικοί μηχανισμοί, με σκοπό τη δημιουργία κατάλληλης κουλτούρας. Είναι αυτή ακριβώς η διάκριση που απουσιάζει από τη δημόσια ζωή στην πατρίδα μας και που υποδεικνύει τον μακρύ και ανηφορικό δρόμο για να οδηγηθούμε σε μια κοινωνία επιδόσεων, αξιοκρατίας και αξιοπρέπειας. Συνεπώς, η αντίληψη ότι η διοικητική μηχανή του κράτους είναι δυνατόν, αγνοώντας το ζήτημα της κουλτούρας, να αναταχθεί αυτομάτως υιοθετώντας διοικητικά σχήματα και δομές των προηγμένων χωρών της Δύσης, είναι εμφανώς αφελής.
Η είσοδος του ατόμου σε έναν οργανισμό στη βάση της ικανότητάς του να επιτελέσει τον ρόλο που τυπικά του ανατίθεται συνδέεται ευθέως με τη δημιουργία ισχυρών θεσμών. Συνεπώς, εκεί πρέπει να στραφεί η προσοχή όσων φιλοδοξούν να συνδράμουν στη σωτηρία και ουσιαστική ανασυγκρότηση της χώρας μας: στην πραγμάτωση της διάκρισης του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο και στη δημιουργία ισχυρών θεσμών. Εάν αυτό επιτευχθεί, οι λύσεις των προβλημάτων θα προκύπτουν ορθολογικά και, το σημαντικότερο, θα γίνονται πολύ πιο εύκολα αποδεκτές από τους πολίτες.
Η προηγούμενη διάγνωση του ελληνικού προβλήματος επιβεβαιώνεται από την παρατήρηση ότι οι όποιες προσπάθειες αλλαγών τις τελευταίες δεκαετίες απέτυχαν να αποδώσουν απτά αποτελέσματα. Μάλιστα, η έλλειψη ισχυρών θεσμών, η εμφανής απουσία διαχωρισμού του ιδιωτικού από τον δημόσιο χώρο (νεποτισμός, συντεχνιασμός, πελατειασμός), η αναξιοκρατία και η αδιαφάνεια των τελευταίων δεκαετιών παρακμής είναι οι βασικοί παράγοντες που μας έχουν οδηγήσει προ αδιεξόδου.
Το τι πρέπει να γίνει, παρά τις αντικειμενικά τεράστιες δυσκολίες του εγχειρήματος, είναι γνωστό: ανάληψη δημόσιου αξιώματος αυστηρά με βάση την ικανότητα υπηρέτησης του ρόλου με οικοδόμηση της απαιτούμενης πολιτισμικής, θεσμικής και διοικητικής υποδομής. Το δύσκολο εγχείρημα της επίτευξης αυτού του ζωτικού στόχου επείγει να τεθεί στον δημόσιο διάλογο άμεσα: αν όχι τώρα, πότε;
* Διδάσκουν στο Τμήμα Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.