Επιστρέφοντας σε ρυθμούς Σεπτεμβρίου, φαίνεται να έχουμε κολλήσει σε μια χρονοδίνη. Τα προβλήματα είναι γνωστά: χρέος, ελλείμματα, δημοσιονομική κρίση. Οι λύσεις και αυτές γνωστές: η αναγκαιότητα για μεταρρυθμίσεις, ο εξορθολογισμός του σπάταλου δημόσιου τομέα, η αντιμετώπιση της διαφθοράς, της γραφειοκρατίας και της φοροδιαφυγής. Ενώ τα προβλήματα της χώρας επιμένουν, νέα δεδομένα, καινούργια προβλήματα και ριζοσπαστικές αλλαγές μεταβάλλουν το περιβάλλον μας.
Ο πρωθυπουργός της χώρας σε πρόσφατη ομιλία του ανέφερε πως «Η ανεργία είναι ο πιο ύπουλος και σκληρός αντίπαλος της κοινωνίας, καθώς υπονομεύει τα όνειρα της νεολαίας». Οντως πρέπει να προσεγγίσουμε το πρόβλημα της ανεργίας πολύ προσεκτικά. Δύο αιώνες πριν, στην αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, η έλλειψη εργατικού δυναμικού ήταν ένα από τα κύρια προβλήματα που καλούνταν να λύσουν οι πολιτικές ηγεσίες των δυτικών χωρών. Σήμερα είναι ακριβώς το αντίθετο, αφού η ανεργία μαστίζει τις περισσότερες ανεπτυγμένες οικονομίες. Oι συνταρακτικές αλλαγές στην τεχνολογία αλλάζουν ριζικά το τοπίο. Στην αυγή της ψηφιακής επανάστασης, συνθήματα του τύπου «να επιστρέψουμε στη γεωργική παραγωγή» μοιάζουν αρκετά απλοϊκά (έως και λαϊκίστικα).
Η τεχνολογία, για παράδειγμα, έχει αλλάξει ακόμα και τις παραδοσιακές γεωργικές μεθόδους, κάνοντας τη χειρωνακτική εργασία περιττή. Ηδη ρομποτικές συσκευές, που τρέφουν και απογαλακτίζουν βοοειδή, μετατρέπουν πανάρχαιες αγροτικές εργασίες σε ανάμνηση του παρελθόντος. Η απώλεια των χειρωνακτικών εργασιών όμως δεν αφορά μόνο τις ανεπτυγμένες οικονομίες – η Foxconn, ο μεγαλύτερος ιδιωτικός εργοδότης στην Κίνα και μεγαλύτερος κατασκευαστής ηλεκτρονικών συσκευών παγκοσμίως (συμπεριλαμβανομένων των συσκευών της Apple), ανακοίνωσε πως σύντομα θα χρησιμοποιήσει ρομπότ για τη συναρμολόγηση συσκευών. Η εταιρεία σχεδιάζει να εγκαταστήσει 1 εκατ. ρομποτικές συσκευές.
Αρκετοί αντιπαραβάλλουν το επιχείρημα πως οι μηχανές θα μπορούσαν να αντικαταστήσουν τον άνθρωπο σε διεκπεραιωτικές εργασίες, ενώ οι άνθρωποι πάντα θα είναι καλύτεροι σε εργασίες που απαιτούν εξειδίκευση και δημιουργικότητα. Οι τελευταίες εξελίξεις όμως αρχίζουν να το διαψεύδουν. Η Amazon σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει μη επανδρωμένα εμπορικά σκάφη (drones) για τη μεταφορά των εμπορευμάτων της. Η Google ήδη τεστάρει το πρώτο μη επανδρωμένο αυτοκίνητο. Αρκετοί από εμάς ήδη παρακολουθούμε διαλέξεις από τα πιο διακεκριμένα πανεπιστήμια του κόσμου μέσω του Διαδικτύου. Ηδη μπορούμε να πούμε στο κινητό μας «βρες μου ένα καλό εστιατόριο εδώ κοντά» και αυτό να μη μας απογοητεύσει. Ακόμα πιο συναρπαστικό, o υπερυπολογιστής της IBM, Watson, μπορεί να διαγνώσει ασθένειες και να προτείνει θεραπείες με την ίδια αποτελεσματικότητα με έναν έμπειρο γιατρό. Καμία βιομηχανία δεν θα παραμείνει ανέπαφη. Πρόσφατο παράδειγμα, η διάδοση του ALS challenge στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, που άφησε ως μόνο δημοσιογραφικό υλικό στα παραδοσιακά media την αναμετάδοση γεγονότων που ήδη είχαν όλοι δει διαδικτυακά.
Φυσική συνέπεια αυτής της τάσης είναι το κόστος αρκετών αγαθών να μειωθεί δραστικά. Το κόστος της εργασίας θα μειωθεί και αυτό, σε πολλούς κλάδους, αν και δεν είναι σίγουρο σε ποιο βαθμό. Για παράδειγμα, εάν χρέωνα ένα μηδενικό ποσό για μια όπερα που εγώ θα τραγουδούσα το «Figaro», είναι εξαιρετικά απίθανο να ανταγωνιζόμουν τoν Placido Domingo παρά το γεγονός ότι χρεώνει χιλιάδες δολάρια για μία παράστασή του. Ο νικητής τα παίρνει όλα. Τα οφέλη για τους «νικητές» της τεχνολογίας είναι τεράστια. Τα δισκοπωλεία πέρασαν στην ιστορία εν μια νυκτί τη στιγμή που η Apple εισήγαγε το iTunes στο λειτουργικό της σύστημα. Αυτές οι τεκτονικές αλλαγές λόγω της τεχνολογίας είναι σήμερα περισσότερο εφικτές παρά ποτέ, τη στιγμή που ένας μαθητής του δημοτικού έχει περισσότερη πρόσβαση σε πληροφορία μέσω του κινητού του, απ’ ό,τι ο πρόεδρος των ΗΠΑ 30 χρόνια πριν. Νέες ικανότητες και γνώσεις μπορούν να αποκτηθούν γρηγορότερα από ποτέ. Αυτό ενισχύει ακόμα περισσότερο τους νικητές, ενώ αφήνει τους χαμένους σε δυσχερέστερη θέση.
Η καινοτομία, η πρόοδος και η εξέλιξη ήταν πάντα συνυφασμένες με ένα βαθμό «δημιουργικής καταστροφής». Στην αρχή της Βιομηχανικής Επανάστασης, αρκετοί εργάτες κλωστοϋφαντουργίας εισέβαλαν στα εργοστάσια και κατέστρεφαν τις μηχανές σε μια προσπάθεια να αναδείξουν την τεχνολογία ως άμεση απειλή για τη δουλειά τους. Τα οφέλη της τεχνολογίας γίνονται αυταπόδεικτα εφόσον έχουν ήδη εκτοπίσει την πρότερη ισορροπία. Βραχυπρόθεσμα, η ανεργία θα αυξηθεί, οι εισοδηματικές ανισότητες θα οξυνθούν και η πολιτική κατάσταση θα αλλάξει. Αυτή η περίοδος «αδυναμίας προσαρμογής» μπορεί να διαρκέσει χρόνια. Παρ’ όλα αυτά, οι νόμοι της φυσικής προσαρμογής δεν έχουν αλλάξει. Η τεχνολογία θα καταργήσει πολλά επαγγέλματα και θα δημιουργήσει νέα, αυξάνοντας ταυτόχρονα τη συνολική παραγωγή.
Αρκετές τεχνολογίες πλέον αυξάνουν την απόδοση της εξειδικευμένης εργασίας. Εάν οι νέες εργασίες απαιτούν γνώση των νέων τεχνολογιών, και η απόκτηση αυτών των γνώσεων είναι δύσκολη, η απασχόληση λιγότερο ικανών εργαζομένων με ικανοποιητικούς μισθούς ίσως είναι δυσκολότερη. Το έξυπνο λογισμικό, η εξισορρόπηση των τιμών στους συντελεστές της παραγωγής παγκοσμίως και η εφαρμογή βέλτιστων πρακτικών στην παραγωγή έχουν αυξήσει την οικονομική ανισότητα. Οι αποδοχές των μη εξειδικευμένων εργατών έχουν πέσει ή έχουν παραμείνει σταθερές, ενώ οι αποδοχές των υψηλότερα εξειδικευμένων έχουν αυξηθεί παγκοσμίως. Οι χαμηλότερες αποδοχές στους μη εξειδικευμένους σημαίνει (κατά μέσο όρο) ότι αυτοί οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν λιγότερο. Οι εργαζόμενοι, όχι μόνο ως ποσοστό του συνολικού πληθυσμού, αλλά και ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού θα είναι λιγότεροι. Επίσης, το ποσοστό απασχόλησης των γυναικών θα συνεχίσει να αυξάνεται ραγδαία, εφόσον οι χειρωνακτικές εργασίες που απαιτούσαν σωματική δύναμη θα λιγοστεύουν, ενώ η απασχόληση σε υπηρεσίες που απαιτούν ομαδικότητα και ευσυνειδησία, θα αυξάνεται.
Ολες αυτές οι αλλαγές έχουν ήδη αρχίσει να μεταβάλλουν τις παγκόσμιες ισορροπίες. Η χώρα μας δεν μπορεί να παραμείνει απομονωμένη, πιστεύοντας πως αυτές οι εξελίξεις δεν θα την επηρεάσουν. Τα αποτελέσματα και οι τρόποι αντιμετώπισης της «τεχνολογικής ανεργίας» πρέπει να μπουν στον κοινωνικό διάλογο. Ο Βολταίρος είπε: «Η δουλειά απαλλάσσει τον άνθρωπο από τα τρία βασικότερα κακά: την ανία, τα ελαττώματα και την ανάγκη». Και όντως, η χώρα πρέπει και μπορεί να αντιμετωπίσει αυτές τις προκλήσεις, αξιοποιώντας ένα τεράστιο ανεκμετάλλευτο κεφάλαιο: Τη μορφωμένη, σύγχρονη και δραστήρια νέα γενιά Ελλήνων που μπορεί να φέρει αυτήν την αλλαγή και να βάλει την καινοτομία στο προσκήνιο.
* Ο Ιάσων Μανωλόπουλος είναι Chief Investment Officer και συνιδρυτής της εταιρείας επενδύσεων Dromeus Capital.