Παρά την αντιμνημονιακή υστερία, τα μνημόνια πέντε χρόνια τώρα «προελαύνουν» και ας πέρασαν όλα σχεδόν τα κόμματα από τις καρέκλες της εξουσίας. Ο περισσότερος κόσμος διαμαρτύρεται, καταψηφίζει, αλλά σε ένα βαθμό αναγνωρίζει ότι κάποια από αυτά που γίνονται «μνημονιακά» έπρεπε να γίνουν. Στο βάθος του τούνελ υποτίθεται ότι περιμένουμε καλύτερες ημέρες. «Τα κάνουμε» είναι η συνήθης τοποθέτηση Ελλήνων αξιωματούχων όταν συνομιλούν με Ευρωπαίους, οι οποίοι παραμένουν σκεπτικοί μαζί μας. Πριν από μερικές εβδομάδες, δημοσιεύτηκε μελέτη των Mikkel Barslund και Thomas Barnebeck για την προοπτική της ευημερίας στην Ελλάδα, η οποία, ως συνήθως, με όλα όσα δεν «πουλάνε», πέρασε απαρατήρητη. Σύμφωνα με αυτήν, οι μακροπρόθεσμες προοπτικές της χώρας παραμένουν πολύ αρνητικές για τέσσερις λόγους.
Την περίοδο 1970-2004 η αύξηση του εργαζόμενου πληθυσμού στην Ελλάδα ήταν ο σημαντικότερος παράγοντας για την οικονομική ανάπτυξη που είχαμε και μάλιστα σε ποσοστό 75%. Αντίστροφα όμως, σύμφωνα τον ευρωπαϊκό οργανισμό EUROPOP, ο εργαζόμενος πληθυσμός μέχρι το 2040 αναμένεται να μειωθεί κατά περίπου 25% και χωρίς να λαμβάνεται υπόψη το σύγχρονο φαινόμενο «brain drain» όπου χιλιάδες νέοι, κυρίως πτυχιούχοι, πήραν/παίρνουν τον δρόμο της μετανάστευσης στα χρόνια της κρίσης. Στην ανάπτυξη της προηγούμενης 30ετίας, κύριο ρόλο έπαιξαν οι υπηρεσίες και οι κατασκευές και ελάχιστα τα εμπορεύσιμα αγαθά που οδηγούν σε εξαγωγές, όπως οι πρώτες ύλες, τα αγροτικά και βιομηχανικά προϊόντα. Επιπλέον, στη διάρκεια της κρίσης και παρά την οριζόντια μείωση των μισθών, η παραγωγή εμπορεύσιμων αγαθών μειώθηκε πολύ περισσότερο από ό,τι οι υπηρεσίες και οι κατασκευές. Η συνταγή της «εσωτερικής υποτίμησης» δεν συνοδεύτηκε από αλλαγή του οικονομικού μοντέλου, άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, βελτίωση των εποπτικών μηχανισμών του ανταγωνισμού και της αγοράς κ.ο.κ. Μα δεν έγιναν μεταρρυθμίσεις σε αυτούς τους τομείς; Εγιναν, αλλά με μεγάλες εκπτώσεις.
Επιπλέον, η ποιότητα των θεσμών και του ανθρώπινου δυναμικού, που έχει παραμείνει στη χώρα, επίσης βαραίνει αρνητικά στο ισοζύγιο των προσδοκιών. Στην ποιότητα των θεσμών η Ελλάδα βρίσκεται στην προτελευταία θέση της Ε.Ε. σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της Παγκόσμιας Τράπεζας, ίδια ακριβώς θέση με αυτή που είχε το 2009, πριν από τις μεταρρυθμίσεις δηλαδή. Η κατάσταση στο ανθρώπινο δυναμικό δεν είναι καλύτερη. Τα αποτελέσματα PISA δείχνουν τη χώρα μας, μαζί με τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία και την Κύπρο, στις τελευταίες θέσεις της Ε.Ε. σύμφωνα με τον ΟΟΣΑ, Εκθεση 2014. Στη διάρκεια της τελευταίας 10ετίας, η Ελλάδα εμφανίζει μικρή πρόοδο, αλλά αυτή παραμένει ιδιαίτερα αδύναμη και εδώ παρά τις μεταρρυθμίσεις από το 2010.
Η πολυδιαφημισμένη αύξηση των ορίων ηλικίας συνταξιοδότησης θα μπορούσε να συμβάλλει στην αύξηση της εργασίας, αλλά ακόμη και με μνημόνιο το θέμα πηγαίνει από αναβολή σε αναβολή, ενώ η χώρα, ακόμη και σήμερα, συνεχίζει να παράγει συνταξιούχους πενηντάρες και πενηντάρηδες. Η προσπάθεια ενσωμάτωσης μέρους της εισερχόμενης μετανάστευσης θα μπορούσε να συμβάλλει στην αύξηση της εργασίας, αλλά και εδώ δεν υπάρχει βούληση. Από την εποχή των εκατοντάδων χιλιάδων Αλβανών μεταναστών τη δεκαετία του ’90 το ελληνικό κράτος δεν ασχολήθηκε με την κοινωνική τους ένταξη, αλλά ούτε και με τον επαναπατρισμό τους. Την τελευταία δεκαετία, το μεγαλύτερο μέρος των μεταναστών που ζουν με προσωρινά, ή καθόλου, χαρτιά στη χώρα μας εργάζεται, αλλά δεν συνεισφέρει φόρους και εισφορές στην ελληνική πολιτεία. Το κράτος δεν αντιλαμβάνεται τόσο το πλεονέκτημα που αποκτούν έναντι των νόμιμων επαγγελματιών, όσο και τη σημασία της πλήρους ένταξης για την ανάπτυξη της οικονομίας μεσοπρόθεσμα.
Αιτία για τα παραπάνω ζοφερά σενάρια όσον αφορά το μέλλον είναι η λογική των εκπτώσεων στις μεταρρυθμίσεις που έκαναν και οι τρεις βασικές μνημονιακές κυβερνήσεις σε συνδυασμό με την απουσία τεχνοκρατών και την έλλειψη κατανόησης από τα πολιτικά πρόσωπα που κατέλαβαν τα κρίσιμα υπουργεία για τη σημασία να εφαρμόζονται οι μεταρρυθμίσεις χωρίς εκπτώσεις για να προκόψει η χώρα. Τα δεδομένα αυτά περιγράφουν ένα εφιαλτικό σενάριο, στον βαθμό που η ελληνική οικονομία παραμένει η ίδια, όπως συμβαίνει παρά τις εξαγγελίες όλων των πρωθυπουργών της τελευταίας δεκαετίας για «αλλαγή του οικονομικού μοντέλου». Σύμφωνα με αυτό, η ζωή στην Ελλάδα το 2040 θα είναι περίπου όπως ήταν το 1970. Σήμερα, με όρους μέσης αγοραστικής δύναμης η Ελλάδα έχει πάει πίσω στο 1995 (και όχι στο 2002 όπως διατείνονται πολλοί κοιτώντας μόνο το ΑΕΠ). Για να το θέσουμε πιο απλά, φανταστείτε στην επόμενη εικοσαετία όχι μόνο να μην ανακτήσουμε τις απώλειες της τελευταίας πενταετίας, αλλά να χάσουμε κι άλλα τόσα… και αυτή η διαπίστωση να γίνεται σήμερα, έπειτα από πέντε χρόνια «μεταρρυθμίσεων». Μπορεί να αλλάξει αυτό; Ισως με ένα μνημόνιο πάνω απ’ το μνημόνιο, που θα διασφαλίζει ότι το μνημόνιο εφαρμόζεται «χωρίς εκπτώσεις». Δεν είναι όμως πολύ πιθανό να συμβεί κάτι τέτοιο.
* Ο κ. Μιχάλης Πεγκλής είναι Research Associate στο Κέντρο Ευρωπαϊκών Μελετών των Βρυξελλών «Martens Centre».