Μετά την πλήρη αθέτηση όλων των διακηρύξεων που βιώνουμε τον τελευταίο καιρό και τον ευτελισμό ακόμη και επιστημονικών εννοιών, όπως π.χ. της θεωρίας των παιγνίων από αμετροεπείς και υπερφίαλους «ειδικούς» που δεν μπόρεσαν να εκτιμήσουν ρεαλιστικά την έκταση των συνεπειών της στρατηγικής τους πάνω στους υπόλοιπους συμπαίκτες τους (δανειστές) και στη χώρα, ήρθε και η σειρά της γελοιοποίησης της έννοιας του στρατηγικού σχεδιασμού. Ο γενικότερος προβληματισμός αφορά την αναγκαιότητα ενός στρατηγικού σχεδιασμού σε συνθήκες χάους, όπως αυτό ορίζεται από την αντίστοιχη θεωρία.
Ακολουθώντας τις αρχαίες λογικές: «Ου μετανοείν αλλά προνοείν χρη τον άνδρα τον σοφόν» (Επίχαρμος) και «Προβουλεύεσθαι κρείσσον προ των πράξεων ή μετανοείν» (Δημόκριτος), δεχόμαστε σήμερα ότι ο στρατηγικός σχεδιασμός είναι απαραίτητος για κράτη, περιφέρειες, δήμους, στρατιωτικές μονάδες ή επιχειρήσεις. Αυτός ορίζεται ως η λογική ακολουθία των αναγκαίων για την υλοποίηση των αποφάσεων στρατηγικής ενεργειών, οι οποίες σύμφωνα με τον Klausewitz (1827) περιλαμβάνουν μια σειρά σχεδίων ικανών να οδηγήσουν στον τελικό σκοπό. Αναφέρεται στον τρόπο χρησιμοποίησης των πόρων για την επίτευξη του σκοπού και των στόχων μιας στρατιωτικής, πολιτικής, κοινωνικής ή επιχειρηματικής οντότητας. Φυσικά, όπως διεκήρυσσε πριν από 2.500 χρόνια ο Σουν Τζου: «Ο στρατηγός που νικά δημιουργεί τις προϋποθέσεις της νίκης πριν από την έναρξη του πολέμου».
Στο σημερινό ταχύτατα μετεξελισσόμενο περιβάλλον, ο στρατηγικός σχεδιασμός αποσκοπεί στην αξιοποίηση των παρουσιαζόμενων ευκαιριών και στην αποφυγή των διαφαινόμενων απειλών με την εκμετάλλευση των πλεονεκτημάτων και τη βελτίωση των αδυναμιών, ώστε να επιτυγχάνεται το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα σε σχέση με τους στρατηγικούς στόχους. Προκειμένου αυτοί να μην είναι γενικόλογα ευχολόγια πρέπει να είναι εξειδικευμένοι για κάθε μονάδα και έργο, εφικτοί, ποιοτικά και χρονικά καθορισμένοι, ποσοτικά μετρήσιμοι και γενικά αποδεκτοί.
Στο πεδίο της εθνικής οικονομίας, ένας στρατηγικός σχεδιασμός περιλαμβάνει την κατανομή και τον συνδυασμό των παραγωγικών συντελεστών στους διάφορους τομείς και κλάδους της οικονομίας, προσδιορίζοντας: τι και πώς θα παραχθεί και με ποιο τρόπο θα κατανεμηθεί το εθνικό εισόδημα. Σε επίπεδο οικονομικών μονάδων περιλαμβάνει τους στρατηγικούς στόχους, που προσδιορίζουν τα επιχειρησιακά σχέδια προμηθειών, παραγωγής, πωλήσεων, χρηματοοικονομικών και ανθρώπινου δυναμικού.
Ο στρατηγικός σχεδιασμός μπορεί να διαβαθμισθεί από τα διαδοχικά πενταετή προγράμματα μιας προγραμματισμένης οικονομίας σοβιετικού τύπου, μέχρι τα ευέλικτα περιοδικά αναπροσαρμοζόμενα προγράμματα δυτικού τύπου που στηρίζουν την επιτυχία τους στον αποτελεσματικό συνδυασμό και αξιοποίηση των διαθεσίμων πληροφοριών για τις εξελίξεις του μάκρο- και μίκρο- περιβάλλοντος.
Στις σημερινές διεθνείς επιχειρηματικές αναταράξεις που προκαλούνται από τις απρόβλεπτες αλλαγές αλληλεξαρτώμενων κοινωνικοοικονομικών δομών μιας παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, υπάρχει προβληματισμός για τις δυνατότητες του στρατηγικού σχεδιασμού σε συνθήκες χάους.
Το χάος, σύμφωνα με τον Ησίοδο, ήταν το πρώτο από τα τέσσερα αρχέγονα στοιχεία δημιουργίας του κόσμου. Στην καθομιλουμένη ταυτίζεται με την αταξία, ενώ σύμφωνα με τη θεωρία του χάους (τομέας των μαθηματικών με εφαρμογές στη φυσική, στη βιολογία, στη μετεωρολογία, στα οικονομικά κ.ά.), το χάος αφορά τη συμπεριφορά μη γραμμικών δυναμικών συστημάτων, τα οποία μπορεί βραχυπρόθεσμα να είναι προβλέψιμα, μακροπρόθεσμα όμως δεν μπορούν να καθορισθούν με ακρίβεια λόγω αβεβαιοτήτων, σφαλμάτων, ανακριβών μετρήσεων και ανάδρασης. Οπως ο καιρός, που ανέλυσε ο Lorenz, έτσι και τα κοινωνικά, οικονομικά και πολιτικά συστήματα συμπεριφέρονται μη γραμμικά, ως πολύπλοκα προσαρμοζόμενα συστήματα, τα οποία είναι μακροπρόθεσμα μη προβλέψιμα.
Εφόσον λοιπόν οι ακριβείς μακροπρόθεσμες προβλέψεις και προγραμματισμοί έχουν καταστεί εξαιρετικά δύσκολοι ή και αδύνατοι, η επιτυχία ενός στρατηγικού σχεδιασμού βασίζεται στην ορθολογική αξιοποίηση και επιτυχή συνδυασμό πληθώρας πληροφοριών για τις βραχυχρόνιες εξελίξεις και στη διαμόρφωση εναλλακτικών σχεδίων αντιμετώπισης των ευκαιριών και των απειλών βάσει της πιθανότητας να συμβούν και του αντίστοιχου συνεπαγόμενου κινδύνου.
Η επιτυχία ενός τέτοιου σχεδιασμού εξαρτάται από την αποτελεσματικότητα ενός συστήματος πληροφοριών και την ένταξη των βραχυπρόθεσμων εναλλακτικών σεναρίων στην επίτευξη των στρατηγικών στόχων, στο πλαίσιο κυλιόμενων και συνεχώς αναπροσαρμοζόμενων μακροπρόθεσμων προγραμμάτων.
Μεγάλα ερωτήματα για την αποτελεσματικότητα του καταρτιζόμενου εθνικού στρατηγικού σχεδιασμού προκύπτουν βέβαια όταν και αυτή η άκρως εξειδικευμένη εργασία ανατίθεται σε συμβούλους χωρίς αντίστοιχες γνώσεις και εμπειρίες, αλλά με κριτήρια φιλίας και κομματικής ταυτότητας, οπότε αντί για στρατηγικό σχεδιασμό ανά τομέα σε συνθήκες χάους θα πρέπει καλύτερα να μιλάμε για χαοτικές συνθήκες κατάρτισης στρατηγικών σχεδιασμών.
* Ο δρ Κων. Λυμπερόπουλος είναι τέως καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου.