Το ασφαλιστικό αποτελεί στις μέρες μας ένα από τα πλέον ακανθώδη θέματα που απασχολούν την πολιτική και την κοινωνική ζωή της χώρας. Η προβληματική που συνοδεύει την επίλυση του ασφαλιστικού συνδέεται άρρηκτα με τη δημοσιονομική κατάσταση της οικονομίας και τις απαιτήσεις των προγραμμάτων οικονομικής προσαρμογής που απορρέουν από τις μνημονιακές συμβάσεις.
Η αιμορραγία του συνταξιοδοτικού εισοδήματος, υπό τις παρούσες συνθήκες, είναι αναπόφευκτη για την κάλυψη του αυξανόμενου ελλείμματος του συστήματος. Με αριθμητικούς όρους, οι συνταξιούχοι έχουν υποστεί 12 μειώσεις στις συντάξεις τους (μέσω περικοπών και ειδικών εισφορών), από το 2010 και εντεύθεν, ενώ, με βάση την τελευταία αναλογιστική μελέτη που εκπόνησε η Εθνική Αναλογιστική Αρχή, το 2015, για λογαριασμό του υπουργείου Εργασίας, η παρούσα αξία των μελλοντικών ελλειμμάτων (το θεωρούμενο «αφανές χρέος») που έχει δημιουργήσει το ελληνικό δημόσιο ασφαλιστικό σύστημα αγγίζει τα 700 δισ. ευρώ, ήτοι σχεδόν 4 φορές το ΑΕΠ του 2015 (176 δισ. ευρώ).
Επιπλέον, μελέτη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 2015, σχετικά με το δημογραφικό πρόβλημα των χωρών-μελών της Ε.Ε., υπογραμμίζει εμφατικά το οξύ μελλοντικό δημογραφικό πρόβλημα που αναμένεται να αντιμετωπίσει η Ελλάδα, καθώς έως το 2060 αναμένεται δραματική συρρίκνωση του πληθυσμού της χώρας (από 11,045 εκατ. άτομα το 2013 σε 8,5 εκατ. το 2060) και παράλληλη σημαντική γήρανσή του, καθώς τη συγκεκριμένη, όχι και πολύ μακρινή, χρονολογία, 6 στα 10 άτομα του ενεργού πληθυσμού της Ελλάδας θα είναι άνω των 65 ετών, 1 στους 4 Ελληνες ηλικίας από 65 έως 74 ετών θα εργάζεται, το όριο ηλικίας συνταξιοδότησης θα είναι τα 71,9 έτη και το ποσοστό αναπλήρωσης του συνόλου των συνταξιοδοτικών δαπανών (κύριας και επικουρικής σύνταξης) από 79,7% το 2014 προβλέπεται να μειωθεί στο 56,8% το 2060.
Συνυπολογίζοντας περαιτέρω και το γεγονός της επιμήκυνσης του προσδόκιμου ζωής του πληθυσμού, τα ανωτέρω στοιχεία αποτελούν προφανώς ωρολογιακή βόμβα για το εθνικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης και για την ίδια την ελληνική κοινωνία. Εχει έρθει, συνεπώς, η κρίσιμη ώρα που η αναζήτηση βιώσιμων λύσεων δεν θα περιορίζεται, υπό το βάρος των οικονομικών μνημονιακών δεσμεύσεων της χώρας, στις περικοπές των συντάξεων και στις όποιες βραχυχρόνιου ορίζοντα μεταρρυθμίσεις του πρώτου πυλώνα ασφάλισης (κοινωνική ασφάλιση). Αντίθετα, θα πρέπει να εστιάσουν στην αλλαγή ολόκληρης της αρχιτεκτονικής του συστήματος κοινωνικής ασφάλισης, με την αξιοποίηση της συμπληρωματικής συνταξιοδοτικής αποταμίευσης και την καθιέρωση ενός ισορροπημένου συνδυασμού κρατικού και ιδιωτικού συστήματος ασφάλισης, με αιχμή την ανάπτυξη του δεύτερου πυλώνα ασφάλισης (Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης – ΤΕΑ) και παράλληλη ενίσχυση με δέσμη κινήτρων της ιδιωτικής ασφάλισης (τρίτου πυλώνα).
Αλλά τι είναι ο θεσμός της επαγγελματικής ασφάλισης και τα Ταμεία Επαγγελματικής Ασφάλισης (ΤΕΑ) που τον συγκροτούν;
Πρόκειται για ένα σύστημα συντάξεων από κοινωνικούς και ιδιωτικούς φορείς, το οποίο εφαρμόζεται αποτελεσματικά σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο και συνδυάζει το αναδιανεμητικό και το κεφαλαιοποιητικό σύστημα, επιτρέποντας την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διασπορά δημογραφικών και οικονομικών κινδύνων. Τα ΤΕΑ είναι νομικά πρόσωπα ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που ιδρύονται προαιρετικά ανά επιχείρηση ή κλάδο ή κλάδους εργαζομένων, με πρωτοβουλία των εργαζομένων ή των εργοδοτών ή με συμφωνία των εργοδοτών και των εργαζομένων, υπό την προϋπόθεση ότι ο αριθμός των ασφαλιζόμενων κατά επιχείρηση ή επαγγελματικό κλάδο υπερβαίνει τους 100. Λειτουργούν με βάση το κεφαλαιοποιητικό σύστημα και αποσκοπούν στη χορήγηση ασφαλιστικής προστασίας, σε προαιρετική ή υποχρεωτική βάση (πέραν της παρεχόμενης από την υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση), για τους ασφαλιστικούς κινδύνους γήρατος, θανάτου, αναπηρίας, επαγγελματικού ατυχήματος, ασθένειας, διακοπής της εργασίας.
Ο θεσμός της επαγγελματικής ασφάλισης εδράζεται σε ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες που δρομολογήθηκαν τα τελευταία 12 χρόνια, με σκοπό την ενίσχυση της ικανότητας των ΤΕΑ να επενδύουν σε στοιχεία ενεργητικού με μακροπρόθεσμα οικονομικά χαρακτηριστικά, συμβάλλοντας έτσι στη χρηματοδότηση και στην ανάπτυξη της πραγματικής οικονομίας. Επιπλέον, η ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή νομοθεσία των ΤΕΑ διασφαλίζει την προάσπιση των δικαιωμάτων και των συμφερόντων των ασφαλισμένων και των συνταξιούχων από την ανεπαρκή διαχείριση των ταμείων ή την κακοδιαχείριση, τη χρηστή διοίκηση και διαχείριση των κινδύνων και τον εφοδιασμό των αρμοδίων εποπτικών αρχών με τα αναγκαία εργαλεία για την άσκηση αποτελεσματικής εποπτείας επί της λειτουργίας των επαγγελματικών ταμείων.
Στην Ευρωπαϊκή Ενωση (Ε.Ε.) τα ΤΕΑ συνιστούν έναν από τους μεγαλύτερους κλάδους συμπληρωματικής ασφάλισης. Σε ορισμένες χώρες μάλιστα, όπως η Μεγάλη Βρετανία και η Ολλανδία, τα υπό διαχείριση κεφάλαια των εν λόγω ταμείων αντιπροσωπεύουν πάνω από το 150% του ΑΕΠ τους. Ειδικότερα, από τα επίσημα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Εποπτικής Αρχής των ΤΕΑ (ΕΙΟPA) προκύπτει ότι τον Ιούνιο του 2015 στην Ε.Ε. ο αριθμός των επαγγελματικών ταμείων υπερέβαινε τις 109.173, εκ των οποίων το 96% δραστηριοποιείται στη Μεγάλη Βρετανία και την Ιρλανδία και τα συνολικά υπό διαχείριση κεφάλαιά τους αγγίζουν τα 3,7 τρισ. ευρώ, σημειώνοντας αύξηση 13% έναντι του Ιουνίου 2014.
Τα ΤΕΑ στην πλειονότητα των ευρωπαϊκών χωρών παίζουν, ουσιαστικά, τον ρόλο της επικουρικής ασφάλισης που λειτουργεί στη χώρα μας. Χρηματοδοτούνται από τους εργαζόμενους και τους εργοδότες και αναπληρώνουν σημαντικό ποσοστό του συντάξιμου εισοδήματος των μελών τους, που κυμαίνεται από 20% έως 50% σε ορισμένες χώρες. Η συμμετοχή των ασφαλισμένων σε ΤΕΑ έχει σε κάποιες ευρωπαϊκές χώρες υποχρεωτικό χαρακτήρα, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις η διαχείρισή τους έχει ανατεθεί σε ιδιωτικές ασφαλιστικές εταιρείες, λόγω αυξημένης σχετικής επαγγελματικής εμπειρίας.
Στη χώρα μας, ο θεσμός της Επαγγελματικής Ασφάλισης θεσπίστηκε το 2002 με τον νόμο 3029/2002. Το Ταμείο Επαγγελματικής Ασφάλισης Υπουργείου Οικονομικών (ΤΕΑ-ΥΠΟΙΚ), που ιδρύθηκε το 2004, αποτέλεσε το πρώτο ταμείο που άνοιξε την αυλαία της αγοράς επαγγελματικής ασφάλισης στην Ελλάδα. Το εν λόγω ταμείο, ως μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου, δραστηριοποιήθηκε αποκλειστικά στον τομέα των πρόσθετων (ως προς τους κύριους φορείς ασφάλισης) παροχών υγείας. Σήμερα, ύστερα από τη συμπλήρωση 15 ετών από τη θέσπιση των ΤΕΑ, λειτουργούν στην Ελλάδα μόνο 13 επαγγελματικά ταμεία, με συνολική περιουσία που υπερβαίνει το 1 δισ. ευρώ, με τη μερίδα του λέοντος να ανήκει στα 4 ΤΕΑ που δημιουργήθηκαν εντός του 2013 από τη μετατροπή των 4 επικουρικών ταμείων (Ασφαλιστών, Υπαλλήλων Εταιρειών Πετρελαιοειδών, Υπαλλήλων Εμπορίου Τροφίμων και Υπαλλήλων Φαρμακευτικών Εργασιών) σε ΤΕΑ υποχρεωτικής ασφάλισης. Για λόγους συγκρισιμότητας αναφέρεται ότι στην Κύπρο λειτουργούν 2.046 ΤΕΑ, με συνολική αξία περιουσιακών στοιχείων 3,2 δισ. ευρώ.
Σήμερα, το ασφαλιστικό πρόβλημα της χώρας χρειάζεται επειγόντως ριζικό εξορθολογισμό και σημαντικές μεταρρυθμιστικές παρεμβάσεις μακροχρόνιας διάρκειας και ολοκληρωμένης σχεδιαστικής πνοής. Πυξίδα προς την κατεύθυνση αυτή θα πρέπει να αποτελέσουν τα υιοθετούμενα μοντέλα κοινωνικής ασφάλισης που λειτουργούν δοκιμασμένα και αποτελεσματικά στις περισσότερες χώρες της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Πιο συγκεκριμένα, το υφιστάμενο εθνικό σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, προκειμένου να εκσυγχρονιστεί και να διασφαλίσει τη μακροχρόνια βιωσιμότητά του, θα πρέπει, σε κλίμα ευρείας πολιτικής και κοινωνικής συναίνεσης, να διευρυνθεί προς τις εξής κατευθύνσεις:
• Της μετεξέλιξής του από καθαρά αναδιανεμητικό σε μεικτό σύστημα, με αναδιανεμητικά και κεφαλαιοποιητικά χαρακτηριστικά.
• Της διευρυμένης ενεργοποίησης με ελκυστικές πολιτικές ενίσχυσης του θεσμού της συμπληρωματικής επαγγελματικής ασφάλισης.
• Της συμμετοχής των ασφαλισμένων και στην ιδιωτική ασφάλιση, με παροχή φορολογικών και λοιπών κινήτρων, καθώς αυτή αποτελεί προσωπική, προαιρετική επιλογή του κάθε ασφαλισμένου, βάσει της εισοδηματικής του ικανότητας.
• Της επαγγελματικής διαχείρισης των αποθεματικών και της εν γένει κινητής και ακίνητης περιουσίας των φορέων κοινωνικής ασφάλισης.
Σε διαφορετική περίπτωση, η όποια εθνική πολιτική κοινωνικής ασφάλισης θα εξαντλείται σε επαναλαμβανόμενες αδιέξοδες αλλά κοινωνικά οδυνηρές περικοπές συντάξεων, στο όνομα της επίλυσης του ασφαλιστικού προβλήματος και της αναπότρεπτης υλοποίησης μνημονιακών υποχρεώσεων.
* Ο δρ Χρήστος Π. Νούνης είναι πρόεδρος του Δ.Σ. του Ταμείου Επαγγελματικής Ασφάλισης του υπουργείου Οικονομικών και διδάκτωρ Χρηματοοικονομικής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.