Το ασφαλιστικό του 2016 εγκαθιδρύει, επιτέλους, τη σοσιαλδημοκρατία στην Ελλάδα. Κομίζει, δηλαδή, ένα σύστημα αμιγώς κρατικό, με φιλοδοξίες γενναιοδωρίας και εκτεταμένης αναδιανομής. Αν εφαρμοστούν –όπως ελπίζεται– οι γενικοί κανόνες, τότε το ελληνικό ασφαλιστικό σύστημα θα έχει περάσει από βαλκανικό μωσαϊκό σε ρετρό δανέζικο σαλονάκι. Θα πλησιάσει η Ελλάδα δηλαδή τη «Δανία του Νότου», σαν αυτή που ονειρεύονταν οι κεντροαριστεροί πριν από το 2010.
Αν κοιτάξουμε όμως τι έγινε στη Δανία του Βορρά, θα διαπιστώσουμε ότι εκεί το σύστημα συντάξεων αντικατέστησε το κεντροαριστερό όραμα με σύστημα τριών πυλώνων ήδη από τη δεκαετία του 1980. Αυτή η παρατήρηση οδηγεί και στο κεντρικό ερώτημα: μπορούμε να υλοποιήσουμε κάτι που ήδη έχει εγκαταλειφθεί εκεί που ευδοκίμησε;
Για να απαντήσουμε, πρέπει να ανατρέξουμε στις τρεις χρονικές φάσεις που ακολουθούν την ψήφιση του ασφαλιστικού: Υλοποίηση, Αξιολόγηση, Επανασχεδιασμός.
Υλοποίηση. Το μεγάλο στοίχημα του νόμου είναι η εφαρμογή γενικών κανόνων. Οι κανόνες αυτοί πρέπει να βουλώσουν τρύπες που χαρακτήριζαν την Ελλάδα επί δεκαετίες. Η κατάργηση ειδικών καθεστώτων και η αναίρεση εξαιρέσεων απαιτούν ένα άλμα στην ποιότητα διακυβέρνησης. Η ισονομία και η απλοποίηση διαδικασιών που θα τη συνοδεύει επιτρέπουν μεγάλη μείωση σε (άχρηστες) δραστηριότητες του κράτους. Η άρση της επικάλυψης αρμοδιοτήτων των Ταμείων θα απελευθερώσει πόρους –ανθρώπινους και υλικούς– για να διοχετευθούν στις νέες υποχρεώσεις – όπως στη διασύνδεση της ασφαλιστικής και φορολογικής ύλης. Οπως διαπίστωσαν και στη Δανία του Βορρά, η οικοδόμηση μιας σταθερής βάσης εσόδων είναι προϋπόθεση για το σκανδιναβικό κοινωνικό κράτος. Θα το καταφέρουμε;
Αξιολόγηση. Η προσπάθεια ταχείας υλοποίησης ενός κοινωνικού κράτους παλαιάς κοπής θα προσκρούσει στην αχίλλειο πτέρνα: στα δημοσιονομικά προβλήματα και στην ακαμψία. Στη Δανία και τη Σουηδία η φιλελεύθερη μεταρρύθμιση δεν ήλθε ως αντίδραση σε ελλείμματα, αλλά σε προβλήματα στην ανταγωνιστικότητα και την παραγωγή. Στην Ελλάδα, 40 χρόνια μετά, οι επιπτώσεις της ίδιας ακαμψίας θα είναι πιο έντονες και ορατές. Από τη μια πλευρά, θα διαπιστώσουμε ότι τουλάχιστον ορισμένα ειδικά καθεστώτα ανταποκρίνονταν σε ειδικές συνθήκες της ελληνικής παραγωγής, που εν πολλοίς παραμένουν: η μικρή οικογενειακή βιοτεχνία θέτει προτεραιότητες που δεν υφίστανται στη μεγάλη βιομηχανία. Ομως, νέα προβλήματα θα ανακύψουν από την κινητικότητα τόσο του κεφαλαίου όσο και των ανθρώπων: μια Ελληνίδα επιστήμων με μια καλή επιχειρηματική ιδέα μπορεί εύκολα να την υλοποιήσει εκτός Ελλάδος, αφού έτσι θα αποφύγει να μειώσει την ανταμοιβή της κατά άνω του 50%. Τέλος, με την αξιολόγηση θα διαπιστωθεί ότι η Ελλάδα, χωρίς να το καταλάβει, έχει περάσει από το 2009, όπου στη συνταξιοδότηση κυριαρχούσαν εξαιρέσεις, σε μια κατάσταση όπου η μόνη εξαίρεση στη συνταξιοδότηση στα 67 είναι μια σοβαρή αναπηρία: από την ασυδοσία στην ακαμψία.
Επανασχεδιασμός. Ο κίνδυνος οπισθοδρόμησης φάνηκε ήδη κατά τη συζήτηση του ασφαλιστικού στη Βουλή. Ο κάθε κοινωνικός χώρος πρότεινε ειδική εξαίρεση στο δικό του πρόβλημα. Το συλλογικό όραμα σχεδόν του συνόλου της αντιπολίτευσης ήταν παλινόρθωση του συστήματος που οι ίδιοι κατήγγειλαν. Αρα, το δύσκολο φαίνεται να είναι να βρεθεί τρόπος να διατηρηθούν τα θετικά σημεία –οι πρόοδοι στη διακυβέρνηση και οι γενικοί κανόνες– και να διορθωθεί η ακαμψία. Να ακολουθήσει, δηλαδή, και η Ελλάδα το παράδειγμα της Δανίας, έστω με διαφορά τεσσάρων δεκαετιών. Η Δανία τότε διατήρησε την κατάκτηση των γενικών κανόνων και της ισονομίας ως πυλώνων δικαιοσύνης. Σε αυτά προσέθεσε την ευελιξία και την αυτενέργεια. Η Ελλάδα θα πρέπει να προχωρήσει, όπως παλαιότερα και η Δανία, από το κεντροαριστερό μοντέλο στο κυρίαρχο ευρωπαϊκό φιλελεύθερο κοινωνικό πρότυπο – το σύστημα τριών πυλώνων.
Προετοιμασία. Το ασφαλιστικό του 2016 διευκολύνει μια μετεξέλιξη σε σύστημα τριών πυλώνων, σαν αυτό της Δανίας, της Σουηδίας αλλά και της Ιταλίας και της Πολωνίας. Οι υποδομές που θα δημιουργηθούν είναι απαραίτητες και για τα δύο συστήματα. Η απέχθεια στην «κουλτούρα της εξαίρεσης» («εμείς να είμαστε καλά και για τους άλλους δεν πειράζει») είναι αναγκαίο συστατικό και αφετηρία στην αναζήτηση κανόνων που αποφεύγουν την ακαμψία. Οι αναδιανεμητικές ακρότητες του νέου ασφαλιστικού θα αναδείξουν τα πλεονεκτήματα των ατομικών λογαριασμών – όπου οι εισφορές θα είναι εμφανώς «δικά μας λεφτά». Τέλος, το 2016 βάζει οριστικό τέλος στις αυταπάτες του 2010 ότι μετά την κρίση με κάποιο μαγικό τρόπο θα επανέλθουν τα παλιά δικαιώματα. Με αυτόν τον τρόπο, το ασφαλιστικό του 2016 αμβλύνει το πιο ακανθώδες τεχνικό πρόβλημα στην υλοποίηση των τριών πυλώνων – τη μεταβατική περίοδο.
Το σχήμα των τριών πυλώνων έχει, πλέον, μπει για καλά στη δημόσια συζήτηση. Ενώ πριν από το 2015 τολμούσαν να το αναφέρουν μόνο ακαδημαϊκοί και κόμματα του φιλελεύθερου χώρου, τώρα εξετάζεται ως η βασική εναλλακτική λύση στο σημερινό σύστημα. Από ανεξάρτητες κατευθύνσεις το πρότεινε η Επιτροπή Σοφών που σύστησε ο ΣΥΡΙΖΑ, το εισηγήθηκε στη Βουλή το Ποτάμι, το επεξεργάστηκε το Δίκτυο της Αννας Διαμαντοπούλου.
Eίναι σίγουρο ότι, σε λίγα χρόνια, η πρόταση αυτή –ως η μόνη εναλλακτική λύση στα αδιέξοδα που θα έχουν ώς τότε συσσωρευτεί– θα γίνει δεκτή με ανακούφιση. Ομως, η υλοποίησή της δεν είναι θέμα μιας απλής νομοθετικής ρύθμισης. Η επιλογή των παραμέτρων απαιτεί οικονομικές και αναλογιστικές μελέτες. Το θεσμικό πλαίσιο χρειάζεται μια στιβαρή εποπτική αρχή. Η συμμετοχή των πολιτών προϋποθέτει εξοικείωσή τους σε σύνθετες οικονομικές έννοιες, απαραίτητες για να αποδώσει η ελευθερία επιλογών. Τέλος, για να λειτουργήσει η μεταρρύθμιση ως αναβάπτιση, δεν μπορεί να «έλθει νύχτα σαν τον κλέφτη»: απαιτείται προβληματισμός, ανοιχτή συζήτηση και ευρεία συνεννόηση.
Ως τώρα, και καθώς η κάθε πλευρά προσπαθούσε να αποσείσει την ευθύνη της δικής της ολιγωρίας, το ασφαλιστικό ήταν κομματικό κλωτσοσκούφι –εστία εντάσεων και θρυαλλίδα προβλημάτων–, φασαρία χωρίς ουσιαστικές αλλαγές. Τα παραδείγματα της Δανίας και της Ιταλίας ανέδειξαν το αντίθετο: ουσιαστικές αλλαγές χωρίς φασαρία.
Η Ελλάδα θα μπορούσε και εκείνη να περάσει από τη φαντασιακή «Δανία του Νότου» στην πραγματική Δανία του Βορρά. Το νέο ασφαλιστικό (μετά το ασφαλιστικό) θα μπορούσε, επιτέλους, να γίνει πεδίο συγκλήσεων.
* O κ. Πλάτων Τήνιος είναι επίκουρος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς και Visiting Senior Fellow στο London School of Economics.