Η έναρξη κατασκευής του Διαδριατικού Αγωγού (TAP) και η επίσκεψη του Ρώσου προέδρου με ενεργειακά σχέδια στις αποσκευές του (South Stream II) καταδεικνύουν τη δυναμική των διεργασιών γύρω από τη θέση μας σε μια σύνθετη εξίσωση. H Ελλάδα αναμένει την ολοκλήρωση του TAP το 2020, προωθεί τον κάθετο άξονα (IGB) με προοπτική επέκτασης προς την Ανατολική Ευρώπη, καθώς και τη δημιουργία πλωτού τερματικού υγροποιημένου φυσικού αερίου στην Αλεξανδρούπολη, διερευνά τις προοπτικές συμμετοχής της στη ρωσικής εμπνεύσεως νότια παράκαμψη της Ουκρανίας, όπως και τη χρήση της επικράτειάς μας για τη μεταφορά μέρους των υδρογονανθράκων της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και του Ιράν.
Η γεωπολιτική διελκυστίνδα μεταξύ Δύσης – Ρωσίας, η οποία έχει «εμπλουτιστεί» με το ουκρανικό ζήτημα, συχνά παγιδεύει τα ευρωπαϊκά κράτη σε κατάσταση αναγκαστικής επιλογής. Αυτό περιλαμβάνει και την ενέργεια, αφού η στήριξη σε σχέδια ρωσικού ενδιαφέροντος συνιστά παρέκκλιση από την κοινή γραμμή περιορισμού της εξάρτησης από τη Μόσχα. Στην πραγματικότητα, όμως, η ουσιαστική διαφοροποίηση επέρχεται μέσα από την ανάπτυξη εναλλακτικών τόσο έναντι των πηγών προμήθειας όσο και των διαμετακομιστικών κέντρων. Επί παραδείγματι, αν δεν εξευρεθεί μια βιώσιμη λύση στο ζήτημα της Ουκρανίας με τη συμμετοχή της Ρωσίας, πόσο ασφαλές είναι να εξακολουθήσει η τροφοδοσία της ευρωπαϊκής αγοράς σε μεγάλες ποσότητες μέσω Κιέβου; Δεδομένης, συνεπώς, της αξίας του τελευταίου ως κόμβου μεταφοράς, όσο ταχύτερα απεγκλωβιστούμε από το ουκρανικό ζήτημα τόσο πιθανότερο είναι να εξορθολογιστούν οι αποφάσεις σχετικά με τα ενεργειακά σχέδια.
Από την άλλη, εξαιτίας των ισχυρών ενστάσεων από την πλειοψηφία της Ε.Ε. στην προοπτική υλοποίησης του South Stream II αλλά και των καλύτερων πιθανοτήτων επέκτασης του Nord Stream (συνδέει ήδη απευθείας Ρωσία με Γερμανία), ο πρώτος θα αντιμετωπίσει σειρά εμποδίων. Για αυτό, άλλωστε, απαιτούνται η εξασφάλιση πολιτικής και επιχειρηματικής στήριξης μεγάλης εμβέλειας (ενθαρρυντική η εμπλοκή του γαλλικού παράγοντας μέσω της EDF), η απαρέγκλιτη στήριξη του 3ου ενεργειακού πακέτου, η προσαρμογή της τελικής χωρητικότητας στις ανάγκες της αγοράς (16-20 δισ. κ.μ. ετησίως) και βέβαια ο καθορισμός της πρώτης χώρας διέλευσης (Βουλγαρία, Τουρκία μοιάζουν εξίσου προβληματικές για τη Ρωσία) προκειμένου η επικαιροποιημένη εκδοχή του South Stream να πατήσει σε στέρεες και ρεαλιστικές βάσεις.
Αν, πάντως, διατηρηθούν οι τωρινές τάσεις της αγοράς, ανοίγεται παράθυρο ευκαιρίας στην κατεύθυνση μετεξέλιξής μας σε κόμβο διάθεσης. Προϋπόθεση ευόδωσης ενός τόσο μεγαλεπήβολου –πλην όμως ρεαλιστικού– σχεδίου είναι η συμβολαιοποίηση μεγάλων ποσοτήτων φυσικού και υγροποιημένου αερίου από διάφορες πηγές προμήθειας ώστε να δημιουργήσουμε πλεόνασμα, προσδίδοντας την αναγκαία ρευστότητα στην ευρύτερη περιοχή, γεγονός που θα ενισχύσει ιδιαίτερα τον ανταγωνισμό. Εφόσον η τιμολογιακή απόκλιση φυσικού αερίου-LNG παραμείνει στα σημερινά επίπεδα, η έμφαση στο τελευταίο θα μετρίαζε και τις ατέρμονες αντιπαραθέσεις, καθώς οι αγωγοί και τα χερσαία projects είναι αυτά που κυρίως διακατέχονται από γεωπολιτική «φόρτιση» και άρα είναι πιο ευάλωτα σε κρίσεις.
Σε μια τέτοια περίπτωση, θα χρειαστεί το «άνοιγμα» των αγορών μέχρι την Ουκρανία μέσω μικρών διασυνδετήριων αγωγών και ένα νέο ρυθμιστικό πλαίσιο απελευθέρωσής τους στην κατεύθυνση ενοποίησης.
Πρέπει συνάμα να αναπτυχθούν νέες υποδομές (ορισμένες αρκετά κοστοβόρες), να λειτουργήσουν σχέδια αντίστροφης ροής και να ενεργοποιηθούν οι συμβάσεις ανταλλαγής (swaps) ώστε να δημιουργηθεί ένα τύποις τοπικό χρηματιστήριο ενεργειακών συναλλαγών, στο οποίο θα μπορούν να καθορίζονται οι τιμές σε περιφερειακό επίπεδο.
*Ο δρ Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής Ερευνών ΙΔΙΣ.