Η Συνθήκη για την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας, στην αρχική της μορφή, κάλυπτε την ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων και την ελεύθερη εγκατάστασή τους, που ήταν αναγκαία για τη διευκόλυνση της μετακίνησης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού στα ανεπτυγμένα βιομηχανικά κράτη.
Στη συνέχεια, προέκυψε η ανάγκη να αντιμετωπιστούν προβλήματα που απασχολούσαν όχι μόνο τις χώρες υποδοχής των μεταναστών αλλά και τα κράτη προέλευσής τους και να θεσπιστούν ρυθμίσεις για τον τρόπο συνένωσης των μετακινούμενων οικογενειών. Αποτέλεσμα ήταν να συμπεριληφθεί στη Συνθήκη του Μάαστριχτ η έννοια της ευρωπαϊκής ιθαγένειας, η οποία σήμερα ρυθμίζεται στα άρθρα 20 και 21 της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Περαιτέρω, ιδιαίτερη σημασία έχει η υιοθέτηση από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο της Οδηγίας 2004/38/ΕΚ αναφορικά με το δικαίωμα των πολιτών της Ενωσης και των μελών των οικογενειών τους να κυκλοφορούν και να διαμένουν ελεύθερα στο έδαφος των κρατών-μελών με σκοπό τη μείωση των διοικητικών διατυπώσεων, την καθιέρωση των όρων κυκλοφορίας και διαμονής για τους πολίτες της Ενωσης και τα μέλη των οικογενειών τους και των περιορισμών για λόγους δημόσιας τάξης, δημόσιας ασφάλειας ή δημόσιας υγείας, καθώς και τον περιορισμό των περιπτώσεων απέλασης και άρνησης υποδοχής.
Από τα παραπάνω προέκυψε η μετεξέλιξη της ελεύθερης κυκλοφορίας από ένα αμιγώς οικονομικό δικαίωμα σε ένα θεμελιώδες δικαίωμα του προσώπου για μια κανονική ζωή. Ετσι, σταδιακά, η Ευρωπαϊκή Ενωση έπαψε πλέον να αποτελεί αποκλειστικά μια ενιαία αγορά και μεταπλάστηκε σε μια κοινωνία πολιτών με δικαιώματα και υποχρεώσεις. Στα δικαιώματα που απορρέουν από την ευρωπαϊκή ιθαγένεια συγκαταλέγονται, πρώτον, το δικαίωμα προστασίας από τις διπλωματικές ή προξενικές αρχές κάθε κράτους-μέλους της Ενωσης στο έδαφος χωρών που δεν είναι μέλη της, δεύτερον, το δικαίωμα ελεύθερης κυκλοφορίας, σπουδών, εργασίας και διαμονής σε οποιαδήποτε χώρα εντός της Ενωσης χωρίς διάκριση λόγω υπηκοότητας, τρίτον, το δικαίωμα ισότιμης πρόσβασης στη δημόσια διοίκηση της Ενωσης και, τέταρτον, το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι στις εκλογές για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στις δημοτικές εκλογές στο κράτος-μέλος διαμονής.
Η καθιέρωση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας δεν αντικαθιστά και δεν πρέπει να συγχέεται με την εθνική ιθαγένεια. Την ιθαγένεια της Ενωσης φέρει κατά νομική ακολουθία όποιος πολίτης φέρει την ιθαγένεια ενός κράτους μέλους. Το να φέρει, όμως, κανείς ταυτόχρονα την ιθαγένεια ενός κράτους- μέλους και την ιθαγένεια της Ενωσης δεν συνεπάγεται ότι έχει διπλή ιθαγένεια με την κλασική έννοια του όρου.
Η ιθαγένεια απονέμεται σε φυσικά πρόσωπα μόνο από τα εθνικά κράτη, συνέπεια δε της εθνικής ιθαγένειας των πολιτών των κρατών-μελών είναι η αυτόματη απόδοση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας. Κατά τούτο, η απόδοση της ευρωπαϊκής ιθαγένειας καθορίζεται βάσει του δικαίου ιθαγένειας κάθε κράτους-μέλους και όχι από εναρμονισμένους κανόνες της Ενωσης. Η Ευρωπαϊκή Ενωση, συνεπώς, δεν απονέμει αλλά μόνον αναγνωρίζει την ιθαγένεια. Με τον τρόπο αυτό, η ευρωπαϊκή ιθαγένεια διαμόρφωσε στα κράτη-μέλη μια δεύτερη κατηγορία αλλοδαπών, η οποία απαρτίζεται από τους πολίτες των υπολοίπων κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Στην εποχή της κρίσης η ευρωπαϊκή ιθαγένεια φαίνεται να προκαλεί μείζονες εντάσεις. Από τη μία, σε μια προσπάθεια να τεθούν οι πολίτες στο επίκεντρο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, αναλαμβάνονται σημαντικές δράσεις, όπως η ανακήρυξη του έτους 2013 ως Ευρωπαϊκό Ετος των Πολιτών.
Από την άλλη, όπως διαφάνηκε και στο βρετανικό δημοψήφισμα, τα δικαιώματα που εκπηγάζουν από την Ευρωπαϊκή Ενωση και την ευρωπαϊκή ιθαγένεια δημιουργούν στους πολίτες αισθήματα εσωστρέφειας και ανασφάλειας, ενισχύοντας το αντιευρωπαϊκό μέτωπο.
Η Ενωση θα κληθεί να απαντήσει στις μεγάλες προκλήσεις είτε με θεσμική εμβάθυνση είτε με υποβάθμιση του ευρωπαϊκού κεκτημένου στο επίπεδο των δικαιωμάτων. Είναι η ώρα των αποφάσεων.
* Ο δρ Αλέξανδρος Βαρβέρης είναι μέλος ΕΔΙΠ, Νομικής Σχολής, Πανεπιστημίου Αθηνών.