Οι εφημερίδες ήταν και θα παραμείνουν το αρχέτυπο της μαζικής επικοινωνίας, παρά τις σημαντικές προκλήσεις που δέχονται στην εποχή της ψηφιακής επικοινωνίας και του Ιντερνετ. Ωστόσο, οι εφημερίδες συνεχίζουν παρά τις αγωνιώδεις προσπάθειες να μην μπορούν να προσελκύσουν το νεανικό κοινό, που θα αποτελούσε τη βάση για το μελλοντικό τους αναγνωστικό κοινό. Κι αν οι σημερινοί νέοι δεν μάθουν να διαβάζουν εφημερίδες, ο Τύπος ως βιομηχανία θα αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα στο μέλλον.
Εμφάνιση
Ενας από τους πολλούς παράγοντες που θα παίξουν κάποιο ρόλο όσον αφορά την εμφάνιση των εφημερίδων στην επόμενη δεκαπενταετία είναι η αναγνωσιμότητα. Αν και η εμφάνιση και το περιεχόμενο των εφημερίδων εν μέρει συνδέεται με τις προτιμήσεις και τις απαιτήσεις των αναγνωστών (ή καλύτερα στο πώς τις αντιλαμβάνονται οι διευθυντές και οι εκδότες των εφημερίδων), οι παράγοντες που επηρεάζουν την αναγνωσιμότητα είναι: η ηλικία, το επίπεδο μόρφωσης, το εισόδημα και η απασχόληση, η σύνθεση νοικοκυριού, αν το κοινό ζει στο κέντρο ή στα προάστια, ο ελεύθερος χρόνος, ιδίως ο χρόνος που αφιερώνεται για ανάγνωση και βεβαίως ο ανταγωνισμός από τα άλλα ΜΜΕ.
Η ηλικία είναι, όπως πολλοί ερευνητές υποστηρίζουν, ο καθοριστικός παράγοντας των ενημερωτικών αναγκών. Η ομάδα με τους περισσότερους αναγνώστες βρίσκεται ανάμεσα στους 35 με 65 ετών. Αυτοί που ανήκουν στην ηλικιακή κατηγορία των 35-44 εμφανίζουν παραδοσιακά υψηλότερα ποσοστά αναγνωσιμότητας. Το πρόβλημα όμως εντοπίζεται στην ηλικιακή κατηγορία των 18-24 ετών, που εμφανίζουν μια σταθερά αρνητική σχέση με τις εφημερίδες. Κι αυτό το φαινόμενο παρατηρείται διεθνώς. Μια ακόμη αρνητική συσχέτιση είναι ότι ο σημερινός πληθυσμός των 18-24 ετών είναι μικρότερος σε σχέση με αυτόν προς τριακονταετίας, γεγονός που δημιουργεί ένα επιπρόσθετο πρόβλημα για τις εφημερίδες, κι όπως δείχνουν οι τάσεις, στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες ο αριθμός τους δεν αυξάνει ανάλογα με τις ηλικίες. Ηδη ως γνωστόν εμφανίζεται το λεγόμενο δημογραφικό πρόβλημα. Αν το δούμε αυτό μακροπρόθεσμα και σε σχέση με την υπάρχουσα τάση, δηλαδή, ένας όλο και μεγαλύτερος αριθμός νεαρών ατόμων να αποφεύγει τις εφημερίδες, το πρόβλημα ενδεχομένως να καταστεί ανεπίλυτο σε τριάντα χρόνια. Για αυτό τον λόγο, οι εφημερίδες πρέπει από τώρα να δημιουργήσουν συνήθειες ανάγνωσης στους σημερινούς νέους.
Ωστόσο, οι συνήθειες των σημερινών νέων είναι άλλος ένας παράγοντας όσον αφορά το προφίλ του αυριανού αναγνώστη των εφημερίδων. Είναι διεθνώς γνωστό ότι οι σημερινοί έφηβοι διαβάζουν κατά πολύ λιγότερο εφημερίδες σε σύγκριση με αυτούς της προηγούμενης δεκαετίας. Ενας Αμερικανός μελετητής, ο Κομπ-Ουόλγκρεν, αναφέρει μια σειρά από λόγους όσον αφορά την «απάθεια των σημερινών εφήβων» απέναντι στις εφημερίδες. Αυτοί είναι:
1) Το επίπεδο μόρφωσης και διαθέσιμου χρόνου προς ανάγνωση.
2) Ο ανταγωνισμός από την τηλεόραση και των σύγχρονων τεχνολογιών της ψυχαγωγίας καθώς έχουν συμβάλλει στην αντικατάσταση της ανάγνωσης η οποία κατείχε κάποτε περίοπτη θέση στις οικιακές δραστηριότητες.
3) Η αλλαγή του τρόπου ζωής, συμπεριλαμβανομένου και του ελεύθερου χρόνου.
4) Η παραδοσιακή συνήθεια διαβάσματος των μαθημάτων τα Σαββατοκύριακα.
5) Η εικόνα των εφημερίδων (π.χ., από έρευνες στις ΗΠΑ, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι ένα μεγάλο μέρος του νεανικού κοινού, αντιμετωπίζει τις εφημερίδες ως ένα μέσο παραδοσιακό και «μεσόκοπο» που καλύπτει τις ασχολίες και τα ενδιαφέροντα των μεγάλων).
Κάθε ένας από αυτούς τους παράγοντες, από μόνος του ή σε συνδυασμό, μπορεί να επιφέρει σημαντικές επιπτώσεις ή τροποποιήσεις στη μελλοντική αναγνωσιμότητα και οι εφημερίδες οφείλουν να τους διερευνήσουν. Εάν και η αναγνωσιμότητα των εφημερίδων έχει παρουσιάσει πτωτική πορεία την τελευταία δεκαετία, η τάση αυτή μπορεί να μη συνεχιστεί εάν κάποιος από τους πέντε αυτούς παράγοντες αλλάξει.
Ωστόσο, το πιο σημαντικό είναι το επίπεδο μόρφωσης και του διαθέσιμου χρόνου προς ανάγνωση. Κι αυτό γιατί μπορεί μεν όλοι οι σημερινοί έφηβοι να πηγαίνουν στο σχολείο, αυτό δεν σημαίνει ότι ιδίως στις μέρες μας έχουν μάθει να διαβάζουν, όπως οι αντίστοιχοι τους στις προηγούμενες δεκαετίες. Σε σύγκριση με το παρελθόν, στην εποχή της εικόνας, η προφορική διδασκαλία γίνεται όλο και πιο δύσκολο να κατανοηθεί,εάν δεν συνοδεύεται από ανάλογο οπτικοακουστικό υλικό. Τούτο σημαίνει ότι όσο, λόγου χάρη, τα ελληνικά σχολεία δεν αναπροσαρμόζονται στα νέα δεδομένα, οι σημερινοί μαθητές αυτό που κάνουν είναι απλώς να διαβάζουν χωρίς να κατανοούν (σε συνδυασμό με το ότι τα σχολεία τείνουν να καταστούν ένα είδος εξεταστικού κέντρου), κι όταν δεν κατανοούν αντιπαθούν το διάβασμα ακόμη περισσότερο. Κάτι τέτοιο έχει μακροπρόθεσμα αρνητικές επιπτώσεις για κάθε μορφή έντυπης επικοινωνίας. Και εδώ θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι η ανάγνωση ως συνήθεια δημιουργείται στην εποχή της εφηβείας.
Πέρα από το σχολείο, καθοριστικό ρόλο παίζουν οι αναγνωστικές συνήθειες των γονέων. Εχει παρατηρηθεί ότι όσο μεγαλύτερες είναι οι αναγνωστικές συνήθειες εφημερίδων των γονέων, τόσο περισσότερο πιθανόν είναι τα παιδιά τους να στραφούν στην ανάγνωση των σελίδων του Τύπου. Ομως επειδή τα τελευταία χρόνια, η διείσδυση των εφημερίδων στο μέσο νοικοκυριό εμφανίζει πτώση, τα σημερινά παιδιά δεν έχουν καν το έρεισμα να δημιουργήσουν κάποια συνήθεια ανάγνωσης των εφημερίδων.
Επιπλέον, η σύνθεση του νοικοκυριού είναι ένας σημαντικός παράγοντας που σχετίζεται με το μέλλον των εφημερίδων. Κι αυτό γιατί η αγορά εφημερίδων από ένα νοικοκυριό δεν ενδιαφέρει μόνον τις πωλήσεις, αλλά και τις διαφημίσεις. Λόγου χάρη, η παραδοσιακή εικόνα του ανδρόγυνου με τα δύο παιδιά τείνει, τουλάχιστον στο εξωτερικό, αλλά εμφανίζεται και στη χώρα μας, να εξασθενήσει. Για πολλούς λόγους, ο αριθμός της τετραμελούς οικογένειας έχει μειωθεί στα 2,7 άτομα. Αυτό σημαίνει ότι οι εφημερίδες σε σχέση με το παρελθόν έχουν μικρότερη ανθρωπογεωγραφική κάλυψη.
Στα σχολεία
Για όλους αυτούς τους λόγους, αλλά και για άλλους που δεν μπορούν να αναφερθούν εδώ, είναι σημαντικό οι εφημερίδες να αναζητήσουν τους νέους και το μόνο μέρος που μπορούν μαζικά να τους βρουν είναι το σχολείο. Εάν οι εφημερίδες κατορθώσουν να ενισχύσουν τον ρόλο τους ως εκπαιδευτικό εργαλείο στην τάξη, τότε θα έχουν βρει μια δίοδο για να γίνουν περισσότερο ελκυστικές στα νεαρά άτομα.
Βέβαια θα μπορούσε κάποιος να αντιπροτείνει ότι η «έκθεση» των νεαρών ατόμων δεν συνιστά ότι αυτοί απαραίτητα θα στραφούν στην ανάγνωση των εφημερίδων. Ομως μελέτες που έχουν διεξαχθεί στις ΗΠΑ, τα πορίσματά τους υποστηρίζουν ακριβώς το αντίθετο. Οι μελέτες αυτές έδειξαν ότι όσο πιο έντονη είναι η παρουσία εφημερίδων στην τάξη, τόσο περισσότερο πιθανόν είναι τα νεαρά άτομα να προστρέξουν σε αυτές στο μέλλον. Στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής πολιτικής, οι εκδότες και το υπουργείο Παιδείας θα ήταν σκόπιμο από κοινού να διερευνήσουν τρόπους ώστε ο Τύπος να εισέλθει στα σχολεία. Τούτο θα βοηθήσει τόσο τον Τύπο όσο και την εκπαίδευση στον εκσυγχρονισμό τους.
– Παρά την επιφυλακτικότητά σας απέναντι στην τεχνολογία, η χρήση του Ιντερνετ στην διαφημιστική εκστρατεία της «Α.Ι.» είναι πολύ καινοτόμος, ανοίγει νέες δυνατότητες σε αυτό το μέσον.