Εδώ και σχεδόν 25 χρόνια, για την ακρίβεια το 1996, ο τότε πρόεδρος της αμερικανικής ομοσπονδιακής τράπεζας Federal Reserve, Αλαν Γκρίνσπαν, είχε χρησιμοποιήσει μια μάλλον εξεζητημένη έκφραση για να περιγράψει την αδιάκοπη και αλματώδη άνοδο που σημείωναν τα χρηματιστήρια και ειδικότερα η Wall Street.
Ο λόγος για την έκφραση «ανορθολογική υπεραισιοδοξία» (irrational exuberance) που έμεινε για πολλά χρόνια στη μνήμη όσων παρακολουθούν τα της οικονομίας, συμπεριλαμβανομένων και των οικονομικών συντακτών. Οχι εξαιτίας της πρωτότυπης διατύπωσης, αλλά επειδή η διάγνωση του πρώην κεντρικού τραπεζίτη ήταν εύστοχη εφόσον αφορούσε εκείνο που απεδείχθη πως ήταν πράγματι «φούσκα»: η φούσκα των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας που τότε είχε οδηγήσει τον δείκτη εταιρειών υψηλής τεχνολογίας Nasdaq στις 5.000 μονάδες στα τέλη της δεκαετίας του 1990 για να τον «ρίξει στα βράχια» τον Απρίλιο του 2000, όταν ο δείκτης κατακρημνίστηκε κατά 75%.
Δικαιολογημένα μπορεί κανείς να μιλήσει για ένα νέο επεισόδιο «ανορθολογικής υπεραισιοδοξίας» βλέποντας εδώ και αρκετές εβδομάδες τα χρηματιστήρια να καλπάζουν από τη Wall Street μέχρι το Λονδίνο και από το Παρίσι και τη Φρανκφούρτη μέχρι τη Σαγκάη. Η άνοδος φαίνεται όντως ανορθολογική, καθώς η γενικότερη εικόνα των οικονομιών δεν τη δικαιολογεί και δύσκολα αντιλαμβάνεται κανείς από πού εκπορεύεται η υπεραισιοδοξία των επενδυτών.
Η παγκόσμια οικονομία έχει δεχθεί καίριο πλήγμα. Οι μεγαλύτερες οικονομίες της Ευρώπης οδεύουν προς μια γενναία ύφεση της τάξης του 8%. Η υπερδύναμη πήγαινε κάπως να τα καταφέρει αλλά βυθίζεται εκ νέου στην πανδημία και αναγκάζεται να ξανακλείσει ορισμένες πολιτείες της, μεταξύ των οποίων και η πλούσια Καλιφόρνια. Οι άνεργοι είναι εκατομμύρια και αμέτρητες οι πτωχεύσεις επιχειρήσεων στις ΗΠΑ, ενώ οι εργαζόμενοι ανησυχούν για το επαγγελματικό τους μέλλον και τα νοικοκυριά για τα μελλοντικά έσοδά τους. Αλλά τα χρηματιστήρια σημειώνουν κέρδη.
Οι μετοχές ευρωπαϊκών εταιρειών έχουν όχι μόνον ανακάμψει από την ελεύθερη πτώση που σημείωσαν τον Μάρτιο αλλά έχουν κυριολεκτικά εκτιναχθεί 36% κατά μέσον όρο. Η εταιρεία Refinitiv, που συγκεντρώνει τα σχετικά στοιχεία, επισημαίνει μάλιστα ότι οι αποτιμήσεις τους είναι 17 φορές πολλαπλάσιες των αναμενόμενων κερδών τους.
Αναμφίβολα ένας παράγοντας είναι η ρευστότητα που έχουν προσφέρει οι κεντρικές τράπεζες και η στήριξη των κυβερνήσεων στις επιχειρήσεις. Καταγράφονται, όμως, φαινόμενα που αιφνιδιάζουν και φαίνονται εντελώς ανεξήγητα. Η πορεία της μετοχής της Hertz, για παράδειγμα, εκπλήσσει καθώς η εταιρεία προσέφυγε στο άρθρο 11 του αμερικανικού πτωχευτικού κώδικα ζητώντας προστασία από τους πιστωτές της και στη συνέχεια η μετοχή της εκτοξεύθηκε! Ισως πρόκειται για το ηχηρότερο και πλέον ανάγλυφο επεισόδιο «ανορθολογικής υπεραισιοδοξίας» για το 2020. Ορισμένοι αναλυτές της αγοράς όπως ο Χουσέιν Σαγιέντ της FXTM επιχειρούν να αποδώσουν τα ανεξήγητα στην πεποίθηση των επενδυτών ότι «οι πολιτικές που εφαρμόζονται αυτόν τον καιρό θα στηρίξουν τις μετοχές όσων εταιρειών έχουν πρόβλημα». Και βέβαια άλλοι, όπως η Καϊλίν Μπιρτς, οικονομολόγος της Economist Intelligence, προειδοποιούν πως «έχει αυξηθεί σημαντικά ο κίνδυνος μιας φούσκας που θα σκάσει». Οπως τονίζει η Μπιρτς, η Fed έχει δεσμευθεί πως θα εξακολουθήσει να στηρίζει τις αγορές «αλλά αν δεν βελτιωθεί η πραγματική οικονομία, τότε θα διευρυνθεί περαιτέρω το χάσμα ανάμεσα στις αγορές και την οικονομία και θα προκαλέσει κατάρρευση των τιμών των μετοχών».
Από τη «φούσκα» της υψηλής τεχνολογίας στη «φούσκα» των στεγαστικών
Ας γυρίσουμε για λίγο στον υπερήλικα σήμερα Αλαν Γκρίνσπαν και σε τυχόν αναλογίες με το τότε, επειδή στη διάρκεια της θητείας του στο τιμόνι της ομοσπονδιακής τράπεζας των ΗΠΑ όχι μόνον έσκασε η «φούσκα» των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας, η «φούσκα dot.com» όπως χαρακτηρίστηκε, αλλά φούσκωσε και η επόμενη που έσκασε λίγο μετά την αποχώρησή του.
Το 2007, λίγο μετά την αποχώρησή του από τη Fed, σε μια έμμεση αυτοκριτική του, απέδωσε την αμερικανική «φούσκα» των στεγαστικών δανείων μειωμένης εξασφάλισης στην υπερβολικά αναπτυξιακή πολιτική που είχε τηρήσει τα προηγούμενα χρόνια και υπό τη δική του ηγεσία η Federal Reserve.
Δηλαδή στα επιτόκια του δολαρίου που παρέμεναν σε χαμηλά επίπεδα σχεδόν μονίμως μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και στην οικονομική κρίση που τις ακολούθησε. Η «φούσκα» των στεγαστικών δανείων ήταν εκείνη που οδήγησε στη χρηματοπιστωτική κρίση και γρήγορα μεταφράστηκε σε κρίση χρέους και παγκόσμια ύφεση τη διετία 2008-2009. Και από αυτήν δεν έχουν ακόμη ανακάμψει πολλές οικονομίες, που δέχθηκαν τώρα το νέο πλήγμα της πανδημίας.
Η ομολογία του Γκρίνσπαν προκάλεσε τότε τις επικρίσεις πολλών οικονομολόγων, μεταξύ των οποίων και του νομπελίστα Τζόζεφ Στίγκλιτζ, ο οποίος ουσιαστικά τον κατηγόρησε για υποκρισία.
Τα τελευταία 20 χρόνια, πάντως, από τη «φούσκα» των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας και μετά, πολλοί αναλυτές της αγοράς έχουν την τάση να βλέπουν αναλογίες με το τότε. Ορισμένοι σπεύδουν, πάντως, να επισημάνουν τις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στο τότε και στο τώρα. Τονίζουν, για παράδειγμα, ότι ο δείκτης Nasdaq, των εταιρειών υψηλής τεχνολογίας και των πλέον κερδοφόρων εταιρειών στον κόσμο, βρίσκεται σήμερα σε επίπεδα πολλαπλάσια 28 φορές τα κέρδη του. Και θυμίζουν ότι το 1999, όταν ο ίδιος δείκτης όδευε ολοταχώς προς τα βράχια, είχε εκτιναχθεί στις 80 φορές τα κέρδη του. Υπογραμμίζουν επίσης ότι βασικό χαρακτηριστικό μιας τυπικής «φούσκας» είναι οι μεγάλες εισροές κεφαλαίων σε μετοχές αδιακρίτως των κερδών των εταιρειών τους. Οπως τονίζουν, στην παρούσα συγκυρία βρίσκονται στα ύψη οι μετοχές των τεχνολογικών κολοσσών Apple, Microsoft, Amazon, Google και Facebook, αλλά αυτό είναι απολύτως δικαιολογημένο καθώς οι εταιρείες αυτές συγκεντρώνουν ιλιγγιώδη κέρδη. Αρκετοί υπογραμμίζουν, άλλωστε, πως σε μια «φούσκα» επικρατεί ευφορία ενώ τώρα στην ψυχολογία του κοινού επικρατεί το αίσθημα ότι τα πάντα έχουν αλλάξει εξαιτίας της πανδημίας του κορωνοϊού και σε καμία περίπτωση δεν έχουν αλλάξει προς το καλύτερο.
Επιμένουν, εν ολίγοις, πως αυτή τη στιγμή δεν υφίσταται ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών μιας «φούσκας» γιατί μεταξύ μικροεπενδυτών επικρατεί επιφυλακτικότητα ενώ σημειώνονται μεγάλες εκροές κεφαλαίων από τις μετοχές. Κάποιοι άλλοι επιμένουν, πάντως, ότι βλέπουν έναν κοινό παρονομαστή: την αισιοδοξία σε ό,τι αφορά τα μελλοντικά κέρδη των επιχειρήσεων και τις εκτεταμένες εκδόσεις μετοχών από νέες εταιρείες που κινούνται ανοδικά.
Εκατομμύρια Ρώσοι μικροεπενδυτές έχουν οδηγήσει στα ύψη το χρηματιστήριο της Μόσχας
Ενώ οι οικονομικοί αναλυτές προβληματίζονται για τη «φούσκα» που ενδεχομένως κυοφορεί η συνεχής άνοδος των αγορών σε Ευρώπη, ΗΠΑ και Κίνα, είναι σε εξέλιξη μια πολύ παρόμοια κατάσταση σε μια χώρα καταχωρισμένη στις λεγόμενες αναδυόμενες αγορές: στη Ρωσία. Μιμούμενοι κατά κάποιον τρόπο τη φρενήρη επενδυτική μανία που έχει καταγραφεί σε Κίνα, ΗΠΑ και Ευρώπη, εκατομμύρια Ρώσοι μικροεπενδυτές έχουν οδηγήσει στα ύψη τις τιμές των μετοχών στο χρηματιστήριο της Μόσχας.
Τοποθετούν τις αποταμιεύσεις τους σε μετοχές εγχώριων εταιρειών αλλά και στην τοπική αγορά ομολόγων κρατικών ή εταιρικών. Και το αποτέλεσμα είναι ότι προσφέρουν ασυνήθη ανοδική ώθηση σε μια αγορά που, όπως σχολίαζαν σε πρόσφατο δημοσίευμά τους οι Financial Times, βρισκόταν επί πολύ καιρό στο έλεος των ευμετάβλητων διαθέσεων ξένων επενδυτών και ήταν έρμαιο των γεωπολιτικών εξελίξεων και μεταβολών στις ισορροπίες δυνάμεων στην παγκόσμια σκηνή. Ενδεχομένως με τη στάση τους αυτή αλλάζουν ριζικά και σε μόνιμη βάση το χρηματιστήριο της Μόσχας. Δεν αποκλείεται, όμως, να ετοιμάζουν μια ρωσικού τύπου «φούσκα».
Η αιτία πίσω από αυτήν την τουλάχιστον παράξενη εξέλιξη στη ρωσική αγορά είναι η μείωση των επιτοκίων και ο φόρος στις καταθέσεις που επέβαλε η κυβέρνηση του Βλαντιμίρ Πούτιν τον Μάρτιο. Πρόκειται για φόρο 13% στους τόκους από όλες τις τραπεζικές καταθέσεις ύψους άνω του ενός εκατ. ρουβλίων, ποσού αντίστοιχου των 14.000 δολαρίων. Εχουν προηγηθεί αλλεπάλληλες μειώσεις των επιτοκίων καταθέσεων. Για την ακρίβεια η κεντρική τράπεζα μείωσε τα επιτόκια του ρουβλίου 17 φορές μέσα στα τελευταία πέντε χρόνια. Μετά την τελευταία μείωση βρίσκονται τώρα στο 4,5% που είναι και το χαμηλότερο επίπεδο της μετα-σοβιετικής εποχής της Ρωσίας.
Αυτό σημαίνει ότι δεν είναι πλέον καθόλου ελκυστική η προοπτική της συγκέντρωσης αποταμιεύσεων. Πολλώ δε μάλλον όταν επιβάλλεται και ο επαχθής φόρος του 13% που έχει στόχο να χρηματοδοτήσει όσα μέτρα αποφάσισε η κυβέρνηση για να θωρακίσει την οικονομία, τις επιχειρήσεις και τα νοικοκυριά από την πανδημία. Μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, οι μικροεπενδυτές έφτασαν να ατιπροσωπεύουν τις τελευταίες εβδομάδες το 42% του όγκου των συναλλαγών στο ρωσικό χρηματιστήριο καταγράφοντας σημαντική αύξηση.
Την αντίστοιχη περίοδο του περασμένου έτους το ποσοστό τους δεν υπερέβαινε το 34%. Σήμερα οι Ρώσοι ιδιώτες που έχουν λογαριασμό για συναλλαγές μετοχών στο τοπικό χρηματιστήριο υπερβαίνουν τα 5,3 εκατ. άτομα. Εχουν εν ολίγοις αυξηθεί κατά 1,5 εκατ. από τις αρχές του χρόνου.
Το μεγαλύτερο μέρος των κεφαλαίων που επενδύονται προέρχεται από τραπεζικούς λογαριασμούς ιδιωτών που αποσύρουν τις αποταμιεύσεις τους καθώς ο νέος φόρος πρόκειται να τεθεί σε ισχύ στο τέλος του έτους. Θα επηρεάσει περίπου το 45% των καταθέσεων στις ρωσικές τράπεζες. Οι καταθέσεις στις ρωσικές τράπεζες ανέρχονται περίπου σε 448 δισ. δολάρια, ενώ η κεφαλαιοποίηση του δείκτη MSCI Russia πλησιάζει χωρίς να φτάνει τα 200 δισ. δολάρια. Αντιλαμβάνεται κανείς πόσο ισχυρό παράγοντα θα αποτελέσει αν διοχετευθεί στο χρηματιστήριο και μόνον το 15% των καταθέσεων. Ολα αυτά έχουν ήδη προβληματίσει την Τράπεζα της Ρωσίας που σχεδιάζει τις κινήσεις της με σκοπό να περιορίσει τους κινδύνους για τους άπειρους μικροεπενδυτές. Στο Κοινοβούλιο της χώρας εξετάζεται νομοσχέδιο που θα θέσει περιορισμούς στις αγορές μετοχών και ομολόγων σε όλους τους επενδυτές.
Ανορθολογισμός
Η έκφραση του Αλαν Γκρίνσπαν, πάλαι ποτέ προέδρου της Federal Reserve, «ανορθολογική υπεραισιοδοξία» φαίνεται να περιγράφει πλήρως τη σχεδόν αδιάκοπη και ώς ένα βαθμό ακατανόητη άνοδο που σημειώνουν τα χρηματιστήρια εδώ και εβδομάδες μετά την πτώση τους τον Μάρτιο. Οι οικονομίες ασθμαίνουν και τίποτε δεν δικαιολογεί τόση αισιοδοξία μεταξύ επενδυτών.
Η πρόβλεψη
«Ουάου!!!» ήταν το επιφώνημα με το οποίο αντέδρασε ο Ελον Μασκ, ιδρυτής της αυτοκινητοβιομηχανίας Tesla, όταν πληροφορήθηκε ότι αναλυτές προβλέπουν εκτόξευση της μετοχής της αυτοκινητοβιομηχανίας στα 2.332 δολ. από τα 939 δολ. Ο ίδιος είχε προ μηνών προκαλέσει πτώση της μετοχής της Tesla όταν τη χαρακτήρισε υπερτιμημένη.
Το εμβόλιο
«Μεγάλο μέρος της αγοράς βρίσκεται ήδη σε έδαφος φούσκας», σχολίασαν προσφάτως οι Βιτάλι Καλέσνικ και Αρης Πολυχρονόπουλος, αναλυτές της εταιρείας διαχείρισης κεφαλαίων Research Affiliates.
Ο Γενάντι Γκόλντμπεργκ, αναλυτής της TD Securities, συνέδεσε το ράλι με τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα για το εμβόλιο του κορωνοϊού.